KỶ NIỆM 85 NĂM KHỞI NGHĨA NAM KỲ (23.11.1940 - 23.11.2025): Bài học cho ngày nay

Cuối thập niên 1930, tình hình thế giới và trong nước biến động mạnh mẽ. Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ năm 1939 khiến cục diện chính trị - kinh tế toàn cầu rơi vào khủng hoảng. Ở châu Âu, phát xít Đức tấn công nhiều nước, thực dân Pháp nhanh chóng thất thủ, dẫn tới chính quyền thuộc địa ở Đông Dương lâm vào tình thế suy yếu nhưng lại tăng cường đàn áp để bù đắp tổn thất.

Khí thế hào hùng

Ở Việt Nam, đặc biệt là Nam Bộ, chính quyền thực dân đẩy mạnh vơ vét, đánh thuế nặng nề, bắt phu, bắt lính, khiến đời sống nhân dân vô cùng cực khổ. Tháng 9-1940, phát xít Nhật tiến vào Đông Dương, áp đặt chế độ cai trị "một cổ hai tròng", nhân dân ta vừa chịu áp bức của Pháp vừa gánh nặng từ Nhật; nạn đói, dịch bệnh hoành hành càng làm mâu thuẫn xã hội thêm gay gắt.

Sau cao trào dân chủ 1936 - 1939, nhiều cơ sở Đảng bị tan vỡ, hàng loạt cán bộ bị bắt giam. Tại Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 6 (tháng 11-1939) tổ chức tại Bà Điểm - Hóc Môn, Đảng ta xác định nhiệm vụ giải phóng dân tộc là hàng đầu, con đường cách mạng Việt Nam phải tiến hành bằng bạo lực cách mạng, lấy khởi nghĩa vũ trang là phương thức giành chính quyền. Đồng thời, hội nghị chỉ ra vai trò quyết định của nông dân, đề cao vấn đề dân tộc và đại đoàn kết toàn dân.

Trên cơ sở Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6, Xứ ủy Nam Kỳ quyết định phát động khởi nghĩa. Đêm 22 rạng ngày 23-11-1940, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương và Xứ ủy Nam Kỳ, khởi nghĩa nổ ra đồng loạt ở nhiều tỉnh, thành Nam Bộ. Do tình thế khẩn cấp và kế hoạch bị lộ, một số địa phương nổ súng sớm hơn dự định nhưng khí thế vẫn lan rộng.

Tại Mỹ Tho, lực lượng khởi nghĩa đã chiếm nhiều vùng nông thôn, thành lập chính quyền cách mạng, treo cờ đỏ búa liềm và tổ chức tuyên truyền cách mạng. Ở Hóc Môn - Gia Định, lực lượng khởi nghĩa bao vây quận lỵ và tấn công đồn bốt. Nhiều địa phương khác như Chợ Lớn, Vĩnh Long, Hậu Giang, Cần Thơ… cũng nổi dậy, phá nhà lao, giải thoát tù chính trị, lập đội tự vệ, tổ chức mít tinh lớn. Một số nơi thành lập "Ủy ban Khởi nghĩa", "Ủy ban Hành chính cách mạng" để điều hành công việc.

Không khí sục sôi, hào hùng của quần chúng nhân dân Nam Bộ trong cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ. Ảnh: TƯ LIỆU

Trong những ngày đầu, phong trào giành được nhiều thắng lợi, gây chấn động dư luận. Tuy nhiên, do lực lượng vũ trang mỏng, trang bị thô sơ, trong khi kẻ thù có quân số vượt trội và được sự hỗ trợ của Nhật, lực lượng khởi nghĩa đối mặt với hàng loạt khó khăn, thách thức. Thực dân Pháp dùng máy bay, đại bác, xe cơ giới đàn áp khốc liệt. Hàng ngàn chiến sĩ và quần chúng bị giết hại, nhiều cán bộ bị bắt, trong đó có các đồng chí lãnh đạo Đảng như Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Phan Đăng Lưu…

Nhân dân là nền tảng quyết định thắng lợi

Dẫu thất bại về quân sự, cuộc khởi nghĩa đã để lại tiếng vang lớn, lần đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nhiều địa bàn Nam Bộ - biểu tượng sau này trở thành Quốc kỳ của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Khởi nghĩa Nam Kỳ thất bại là do lực lượng cách mạng còn non yếu, thiếu sự chuẩn bị chu đáo về vũ khí, hậu cần và căn cứ địa. Kế hoạch khởi nghĩa bị lộ, khiến quân Pháp - Nhật chủ động đối phó và đàn áp ngay từ đầu. Sự chỉ đạo và phối hợp giữa các địa phương chưa chặt chẽ, liên lạc khó khăn, dẫn tới thiếu đồng bộ.

Khởi nghĩa là cuộc nổi dậy vũ trang quy mô rộng nhất ở Nam Bộ trước Cách mạng Tháng Tám 1945, thể hiện lòng yêu nước nồng nàn và khí phách quật cường của nhân dân; đã rèn luyện đội ngũ cán bộ, thử thách bản lĩnh quần chúng, cung cấp những kinh nghiệm thực tiễn quý giá cho Đảng về công tác tổ chức, lãnh đạo, xây dựng lực lượng. Đặc biệt, sự xuất hiện của lá cờ đỏ sao vàng đã để lại dấu ấn lịch sử thiêng liêng, trở thành biểu tượng của khát vọng độc lập.

Dù thất bại nhưng khởi nghĩa để lại nhiều kinh nghiệm quý báu. Một là, bài học về chuẩn bị lực lượng. Khởi nghĩa muốn thành công phải có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về chính trị, tư tưởng, tổ chức, vũ trang và hậu cần. Sự thiếu thốn vũ khí và cơ sở đã khiến nghĩa quân nhanh chóng bị đàn áp.

Hai là, bài học về đoàn kết thống nhất trong lãnh đạo. Sự liên lạc gián đoạn và chỉ đạo thiếu đồng bộ đã ảnh hưởng đến quy mô và sức mạnh phong trào. Vì thế, cần giữ vững sự lãnh đạo tập trung, đoàn kết, thống nhất của Đảng trong mọi tình huống.

Ba là, bài học về thời cơ. Khởi nghĩa phải gắn liền với tình hình quốc tế và trong nước. Nổ ra khi kẻ thù còn mạnh, chưa chín muồi, khiến phong trào gặp bất lợi. Cuối cùng là bài học về phát huy vai trò của quần chúng nhân dân. Cuộc khởi nghĩa cho thấy sức mạnh to lớn của nông dân, công nhân Nam Bộ khi được giác ngộ và tổ chức. Quần chúng nhân dân chính là nền tảng quyết định thắng lợi.

Khát vọng độc lập, tự do cháy bỏng

Những kinh nghiệm nói trên đã được Đảng ta vận dụng và bổ sung vào đường lối cách mạng giải phóng dân tộc, góp phần quan trọng dẫn đến thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Ngày nay, Khởi nghĩa Nam Kỳ không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn để lại nhiều ý nghĩa sâu sắc đối với hiện tại. Trước hết là tinh thần bất khuất của nhân dân Nam Bộ góp phần khẳng định một chân lý thời đại - độc lập, tự do là khát vọng thiêng liêng của dân tộc Việt Nam. Tinh thần ấy tiếp tục soi sáng công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong bối cảnh mới.

Bên cạnh đó, bài học về đại đoàn kết toàn dân tộc vẫn còn nguyên giá trị. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, đối diện với nhiều thách thức, việc phát huy sức mạnh đoàn kết toàn dân là điều kiện tiên quyết để vượt qua khó khăn, phát triển bền vững. Ngoài ra, ý nghĩa giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ rất quan trọng. Khởi nghĩa đã nhắc nhở thế hệ hôm nay biết trân trọng lịch sử, sống có trách nhiệm với Tổ quốc, nuôi dưỡng bản lĩnh chính trị và ý chí tự cường.

Cũng qua đó cho thấy những hạn chế từng dẫn đến thất bại của phong trào là lời nhắc nhở về sự cần thiết của chuẩn bị lâu dài, vững chắc, cũng như nâng cao năng lực lãnh đạo, chỉ đạo trong mọi lĩnh vực - từ chính trị, kinh tế đến quốc phòng, an ninh và đối ngoại.

Khởi nghĩa Nam Kỳ là một bản hùng ca bi tráng trong lịch sử cách mạng Việt Nam. Dù thất bại về quân sự, cuộc khởi nghĩa đã khẳng định khí phách quật cường, tinh thần yêu nước nồng nàn và khát vọng độc lập, tự do của nhân dân Nam Bộ. Từ cuộc khởi nghĩa, Đảng đã rút ra nhiều kinh nghiệm quý báu, góp phần quan trọng vào sự trưởng thành của cách mạng, chuẩn bị trực tiếp cho thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Sau 85 năm, Khởi nghĩa Nam Kỳ không chỉ là ký ức lịch sử hào hùng mà còn là nguồn động lực tinh thần to lớn. Những giá trị, bài học từ phong trào vẫn còn nguyên vẹn ý nghĩa, nhắc nhở các thế hệ hôm nay về trách nhiệm giữ gìn độc lập, phát huy sức mạnh đoàn kết và ý chí tự cường, để tiếp tục đưa đất nước tiến lên con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

PGS-TS PHẠM NGỌC TRÂM, Trường ĐH Sư phạm TP HCM