Kịch bản gìn giữ hòa bình ở Ukraine dưới góc nhìn các chuyên gia ở Geneva

Tổng thống Pháp Emmanuel Macron (phải) và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tại cuộc gặp ở Brussels, Bỉ, ngày 6/3/2025. Ảnh: REUTERS/TTXVN

Từ bí mật đến công khai

Theo tờ New York Times, khi các chuyên gia quân sự và dân sự về gìn giữ hòa bình bắt đầu gặp nhau tại Geneva vào mùa xuân năm 2022, họ yêu cầu cuộc gặp phải được giữ bí mật. Chủ đề họ thảo luận rất nhạy cảm: Làm thế nào để thực thi một lệnh ngừng bắn trong tương lai ở Ukraine.

Tuần trước, nhóm chuyên gia này lần đầu tiên công bố một báo cáo dài 31 trang, phân tích chi tiết cách thức giám sát và thực thi một lệnh ngừng bắn dọc theo chiến tuyến dài hơn 1000km ở Ukraine. Báo cáo này đã được chia sẻ từ tháng trước thông qua một kênh kín khác: một cuộc họp định kỳ tại Geneva giữa các chuyên gia chính sách đối ngoại của Mỹ, Nga và Ukraine – những người có quan hệ mật thiết với chính phủ của họ.

Báo cáo trên - một trong những kế hoạch chi tiết nhất về lệnh ngừng bắn ở Ukraine được công bố cho đến nay - là dấu hiệu cho thấy việc lập kế hoạch cho một lệnh ngừng bắn đã chuyển từ một vấn đề gây tranh cãi và mang tính lý thuyết sang một vấn đề cấp bách và thực tế.

Pháp và Anh đã đề xuất khả năng gửi hàng nghìn binh sĩ của họ tới Ukraine sau khi giao tranh chấm dứt, dù vẫn chưa rõ lực lượng này sẽ có nhiệm vụ gì. Nga chưa có dấu hiệu đồng ý với phương án này, trong khi cựu Tổng thống Trump lại không đưa ra nhiều cam kết đảm bảo sự hỗ trợ của Mỹ cho kế hoạch này.

"Một trong những chiến dịch giám sát ngừng bắn lớn nhất trong lịch sử đang đến rất nhanh, nhưng cho đến nay vẫn chưa có kế hoạch nào về cách thực hiện nó”, Walter Kemp, một chuyên gia về an ninh châu Âu, người đã soạn thảo tài liệu của nhóm Geneva, cho biết.

Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố muốn nhanh chóng đạt được một thỏa thuận, và trong tuần qua đã có những động thái nhằm buộc Ukraine phải ngồi vào bàn đàm phán, như: đình chỉ viện trợ quân sự và chia sẻ thông tin tình báo với Ukraine, đồng thời liên tục tuyên bố rằng ông tin rằng Tổng thống Nga Vladimir Putin sẵn sàng đạt thỏa thuận.

Trong suốt ba năm diễn ra cuộc xung đột Nga - Ukraine, khả năng đạt được một lệnh ngừng bắn dường như rất xa vời, và theo một số nhà phân tích, đây thậm chí còn là một chủ đề cấm kỵ. Kiev và các nhà lãnh đạo phương Tây tập trung vào tình hình chiến sự thay vì các thỏa thuận hòa bình phức tạp trong tương lai, đồng thời tránh thảo luận công khai về khả năng Ukraine không đạt được thắng lợi hoàn toàn.

Tuy nhiên, mong muốn chấm dứt xung đột của ông Trump đã khiến dư luận quan tâm đến những gì sẽ diễn ra trên thực địa nếu chiến tranh kết thúc. Lệnh ngừng bắn trước đây ở Ukraine, được đàm phán tại Minsk, Belarus vào năm 2015, đã bị giám sát một cách lỏng lẻo và thiếu cơ chế trừng phạt đối với những hành vi vi phạm thỏa thuận.

Kế hoạch triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình

Bản báo cáo công bố trong tuần trước của Trung tâm Geneva về Chính sách An ninh (GCSP), một tổ chức tư vấn được chính phủ Thụy Sĩ tài trợ, đã đưa ra một số đề xuất cụ thể. Báo cáo đề xuất một vùng đệm rộng ít nhất 6 dặm (gần 10km) để tách biệt hai quân đội, cùng kế hoạch triển khai 5.000 quan sát viên dân sự và cảnh sát tuần tra khu vực này. Ngoài ra, cần khoảng 10.000 binh sĩ nước ngoài để bảo vệ lực lượng giám sát.

Lực lượng quan sát viên sẽ giám sát việc tuân thủ lệnh ngừng bắn và đảm bảo vũ khí hạng nặng được rút khỏi khu vực đệm theo đúng thỏa thuận. Sứ mạng này sẽ hoạt động dưới sự ủy nhiệm của Liên hợp quốc hoặc một tổ chức quốc tế khác.

Lực lượng giám sát có thể giúp ngăn chặn căng thẳng leo thang thành xung đột mới, nhưng nó sẽ tách biệt với bất kỳ lực lượng "tuyến đầu" nào nhằm đảm bảo an ninh cho Ukraine trong trường hợp xảy ra một xung đột khác.

Thành viễn Lữ đoàn tấn công đường không số 79 của Ukraine đang bắn về phía lực lượng Nga gần Marinka, Ukraine, năm 2024. Ảnh tư liệu: New York Times

Liệu kế hoạch này có khả thi?

Thomas Greminger, Giám đốc trung tâm Geneva, đã theo dõi hoạt động giám sát lệnh ngừng bắn tại Ukraine từ năm 2017 đến năm 2020 với tư cách là tổng thư ký của nhóm giám sát có trụ sở tại Vienna, Tổ chức An ninh và Hợp tác Châu Âu (OSCE).

Greminger cho biết ông đã tập hợp một nhóm chuyên gia về lệnh ngừng bắn ngay sau khi cuộc xung đột bắt đầu năm 2022, để đưa ra các phương án về cách thức thực hiện lệnh ngừng bắn trong tương lai tại Ukraine một cách bền vững hơn lệnh ngừng bắn trước đó. Theo ông, các chuyên gia này bao gồm các quan chức tại các tổ chức quốc tế và các cựu chỉ huy quân sự có kinh nghiệm gìn giữ hòa bình.

Không rõ đề xuất ngừng bắn sẽ có tác động gì, nếu có, đến các cuộc đàm phán, đặc biệt là khi xét đến cách tiếp cận cá nhân của ông Trump và ông Putin. Nhưng những nỗ lực của trung tâm Geneva cũng làm sáng tỏ hoạt động ngoại giao hậu trường vốn là dấu hiệu đặc trưng của một cuộc xung đột mà phương Tây và Ukraine đã tìm cách cô lập Nga trên trường thế giới trong khi vẫn hợp tác với Moskva về một số vấn đề riêng.

"Răng rồng" và hàng rào thép gai bảo vệ một cánh đồng gần những ngôi làng ở vùng Kharkiv. Ảnh: New York Times

Ví dụ, các cuộc đàm phán bí mật với Nga đã dẫn đến một loạt các cuộc trao đổi tù binh chiến tranh và thỏa thuận cho phép Ukraine xuất khẩu ngũ cốc qua Biển Đen (cho đến khi Nga rút khỏi thỏa thuận vào năm 2023).

Báo cáo đề xuất rằng các giám sát viên quốc tế sẽ làm việc với một ủy ban chung gồm các quan chức quân sự Nga và Ukraine. Thông qua ủy ban này, cả hai bên có thể chịu trách nhiệm với nhau và đàm phán về các vấn đề như thả tù nhân, rà phá bom mìn và lập hành lang dân sự qua vùng đệm.

"Đây sẽ là một vấn đề khó khăn chưa từng có", Samuel Charap, một nhà phân tích về Nga tại Tập đoàn RAND, cho biết khi đề cập đến việc thực hiện lệnh ngừng bắn ở Ukraine.

Một lý do là độ dài của đường ranh giới giữa lãnh thổ do Ukraine và Nga kiểm soát - dài gấp khoảng 5 lần Khu phi quân sự giữa Triều Tiên và Hàn Quốc. Một lý do khác, ông Charap cho biết, là sự tinh vi và phạm vi vũ khí mà cả Nga và Ukraine sở hữu.

Charap cho biết ông không tham gia vào dự án trung tâm Geneva nhưng ông đã quen thuộc với dự án này và đang thực hiện các đề xuất của riêng mình về cách sử dụng các cảm biến gắn trên thiết bị bay không người lái, khí cầu, phao và thuyền để theo dõi lệnh ngừng bắn.

Ông Charap cho biết việc theo dõi chính xác sẽ là yếu tố chính quyết định liệu lệnh ngừng bắn trong tương lai ở Ukraine có được duy trì hay không. Theo ông, việc tăng khả năng vi phạm được ghi nhận sẽ làm giảm động lực để cả hai bên thử nghiệm tính ổn định của lệnh ngừng bắn. Nó cũng có thể làm giảm khả năng các hành động vô ý hoặc bất cẩn có thể gây ra giao tranh mới.

Tuy nhiên, lúc này sự hoài nghi về thiện chí đồng ý ngừng bắn của hai bên cũng như việc tuân thủ các điều khoản của lệnh ngừng bắn, vẫn còn lan rộng. Và không có phái đoàn giám sát nào có thể ngăn cản một trong hai bên quyết định tiến hành một cuộc tấn công mới.

Janis Kluge, một chuyên gia về Nga tại Viện Các vấn đề quốc tế và an ninh Đức, đánh giá rằng, thật “nguy hiểm khi tâm trí bạn bị chiếm giữ bởi ảo tưởng” về một lệnh ngừng bắn có khả năng xảy ra ngay lập tức.

Thu Hằng/Báo Tin tức