Khi kinh tế EU đang bị Trung Quốc bỏ lại phía sau...

Khoảng cách giữa hai nền kinh tế lúc này không đơn thuần là con số trên bảng thống kê tổng sản phẩm quốc nội (GDP), mà nằm ở sự dịch chuyển quyền lực, từ dòng vốn đầu tư, công nghệ chiến lược đến khả năng định hình các quy tắc thương mại toàn cầu.

Sự chia rẽ trong EU khiến họ khó đưa ra một chiến lược thống nhất để đương đầu với sức ép từ Trung Quốc.

Khi dòng vốn đảo chiều

Châu Âu, từng là điểm đến hào phóng cho các khoản đầu tư từ Trung Quốc trong giai đoạn sau khi nước này gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới vào năm 2001. Lúc này, để hòa nhập nhanh nhất với nền kinh tế thế giới, các doanh nghiệp Trung Quốc đã mua lại cổ phần của không ít doanh nghiệp châu Âu nhằm học hỏi công nghệ và lấy thương hiệu để xâm nhập thị trường thế giới. Thêm vào đó, thị trường EU lớn nhất thế giới vào thời điểm đó là “miếng mồi béo bở” mà không một doanh nghiệp xuất khẩu nào của Trung Quốc không muốn tiến vào.

Đỉnh điểm của dòng vốn đầu tư từ Trung Quốc là vào năm 2016 khi các doanh nghiệp Trung Quốc chi tới 47,5 tỷ Euro đầu tư vào châu Âu. Tuy nhiên, thời gian gần đây dòng vốn này đã chững lại. Năm 2023, vốn đầu tư trực tiếp từ Trung Quốc vào 27 nước thành viên EU chỉ đạt 6,8 tỷ Euro, đây là mức thấp nhất trong vòng 13 năm (kể từ năm 2010), chỉ bằng chưa đến 15% so với mức đỉnh năm 2016 và vẫn có xu hướng giảm tiếp.

Sự bùng nổ đầu tư vào lĩnh vực mới như xe điện cũng đang nguội dần. Dự án nhà máy pin khổng lồ của Tập đoàn CATL, nhà sản xuất pin ô tô điện lớn nhất Trung Quốc tại Debrecen, Hungary từng công bố cách đây gần 3 năm, với số vốn 7,3 tỷ euro đang bị đình trệ. Dự án này từng được kỳ vọng sẽ trở thành trụ cột cung cấp cho các hãng xe châu Âu nhưng trước nhu cầu xe tại thị trường châu Âu sụt giảm, CATL đang xem xét lại quy mô dự án khiến cho công suất của nhà máy có thể chỉ đạt 20% so với kế hoạch ban đầu.

Mối quan hệ EU - Trung Quốc đang trong giai đoạn sóng gió.

Đây không phải là một trường hợp cá biệt. Bà Agatha Kratz, chuyên gia quản lý tại Rhodium Group, một công ty tư vấn có uy tín, nhận định: “Sự kết hợp giữa căng thẳng thương mại, áp lực chính trị liên quan đến quan hệ Nga - Trung, cùng với nhu cầu xe điện tại châu Âu thấp hơn dự báo, đã làm giảm dòng đầu tư của Trung Quốc vào EU”.

Báo cáo từ Rhodium và Viện Nghiên cứu Mercator về Trung Quốc (MERICS) chỉ ra rằng, giá trị các dự án xe điện mới của Trung Quốc tại châu Âu đã giảm mạnh trong năm 2024. Số liệu từ fDi Markets càng củng cố cho xu hướng này khi tổng số dự án Trung Quốc công bố tại Hungary, một điểm sáng thu hút vốn FDI của EU hiện tại đang giảm từ 15 dự án năm 2023 xuống chỉ còn 7 dự án vào năm 2024.

Nguyên nhân của sự đảo chiều này là bởi kinh tế EU đã chững lại trong vài năm gần đây và công nghệ của Trung Quốc đã đủ cao cấp để không cần phải nhập khẩu từ EU như trước. Tuy nhiên, đằng sau đó còn có những nguyên nhân không chỉ nằm ở các quy luật thị trường thuần túy. Các biện pháp siết chặt kiểm soát đầu tư, cùng với mức thuế quan lên đến 35% áp đặt lên một số mẫu xe điện Trung Quốc của Ủy ban châu Âu (EC) đã tạo ra môi trường kinh doanh ngày càng ít thân thiện với doanh nghiệp Trung Quốc.

Khảo sát do Phòng Thương mại Trung Quốc tại EU (CCCEU) thực hiện mới đây cho thấy, điểm số đánh giá môi trường kinh doanh của EU trong mắt các doanh nghiệp Trung Quốc đã giảm từ 73 điểm năm 2019 xuống còn 61 điểm, đánh dấu năm thứ 6 liên tiếp đi xuống. Khoảng 67% doanh nghiệp được hỏi cho rằng tâm lý chống Trung Quốc mạnh mẽ đang ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động của họ.

Việc Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm đang dẫn đến những hệ lụy nghiêm trọng cho công nghiệp EU.

Cuộc chiến kiểm soát công nghệ chiến lược

Nếu như dòng vốn đầu tư đang chững lại một phần do các biện pháp tự hạn chế của chính EU thì trên một mặt trận khác, Trung Quốc đang thể hiện ưu thế vượt trội trong việc kiểm soát các tài nguyên công nghệ chiến lược. Với vị thế thống lĩnh gần như tuyệt đối trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu phục vụ cho các hệ thống động cơ điện đời mới, Bắc Kinh đang sử dụng đòn bẩy này một cách hiệu quả. Việc Trung Quốc mở rộng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và khoáng sản quan trọng gần đây không chỉ là một động thái kinh tế, mà còn là một nước cờ địa chính trị. Trong thế cờ này, EU với sự nghèo nàn tài nguyên vốn có trở thành bên bị thiệt hại nặng nề nhất.

Việc các nhà sản xuất nam châm và đất hiếm bên ngoài Trung Quốc cũng phải xin giấy phép nếu thành phẩm của họ có chứa hoặc được làm từ các thiết bị, vật liệu của Trung Quốc đã tạo ra một quy trình khép kín cho loại mặt hàng chiến lược mà Trung Quốc nắm tới 95% thị trường toàn cầu này. Ông Maros Sefcovic, Ủy viên Thương mại và An ninh Kinh tế của EU, đã phải lên tiếng: “Chúng tôi không muốn leo thang căng thẳng, nhưng tình hình hiện nay đang phủ bóng lên quan hệ EU - Trung Quốc”.

Theo ông Sefcovic, trong hệ thống cấp phép mà Trung Quốc thiết lập, chỉ khoảng một nửa trong tổng số 2.000 đơn xin của các doanh nghiệp châu Âu được phê duyệt và tình trạng này “đang ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất của nhiều ngành công nghiệp châu Âu, đặc biệt là các nhà sản xuất ô tô và máy móc, thiết bị” .

Biểu đồ so sánh GDP cho thấy Trung Quốc đã đuổi kịp và vượt EU trong thời gian ngắn.

Sự phụ thuộc gần như tuyệt đối của Đức, đầu tàu kinh tế của EU, vào nguồn đất hiếm từ Trung Quốc đã tạo ra điểm yếu chí mạng. Để được cấp phép nhập khẩu, các doanh nghiệp Đức buộc phải cung cấp cho phía Trung Quốc những dữ liệu nhạy cảm, từ bản vẽ kỹ thuật, thông tin khách hàng đến số liệu sản xuất 3 năm liên tiếp. Như vậy, thay vì bỏ tiền ra mua như trước đây, giờ Trung Quốc có đủ vị thế để ép các doanh nghiệp châu Âu phải chuyển giao công nghệ mà mình mong muốn.

Các chuyên gia tại Viện MERICS cảnh báo rằng những dữ liệu này cho phép Bắc Kinh vẽ nên bản đồ của nền công nghiệp Đức và thay thế khi cần thiết. Tuy nhiên, những cách làm này của cả EU và Trung Quốc đều chỉ đang làm gia tăng căng thẳng giữa các bên và kích thích một cuộc “xung đột” tiềm tàng giữa hai bên.

Nội bộ EU phân hóa

Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị đó, Trung Quốc lại đang thể hiện một chiến lược ngoại giao kinh tế khôn ngoan khi ưu tiên đàm phán song phương với các quốc gia thành viên thay vì với EU trong tư cách một khối thống nhất. Điều này được thể hiện rõ qua gợi ý từ phía Trung Quốc rằng họ có thể nới lỏng hạn chế xuất khẩu đất hiếm nếu các doanh nghiệp Đức (chứ không phải cả EU) giảm bớt các giới hạn xuất khẩu công nghệ cao sang Trung Quốc. Động thái này tạo ra sức ép trực tiếp lên Chính phủ Đức, buộc họ phải cân bằng giữa lợi ích quốc gia và cam kết chung trong khuôn khổ chính sách của EU. Sự chậm trễ và lúng túng của Berlin trong việc đưa ra một phản ứng tập trung, thống nhất trước cuộc khủng hoảng đất hiếm, bất chấp những lời kêu gọi hỗ trợ khẩn cấp từ các hiệp hội doanh nghiệp, là minh chứng cho thấy sự phân hóa tiềm tàng nội khối.

Những cuộc khủng hoảng nội tại đang làm kinh tế EU suy yếu trong vài năm qua.

Trong khi đó, các nước thành viên EU khác như Hungary vẫn tiếp tục thu hút các dự án đầu tư lớn từ Trung Quốc, bất chấp làn sóng “giảm rủi ro” từ trung tâm quyền lực Brussels. Sự khác biệt trong cách tiếp cận này khiến cho EU khó có thể xây dựng một mặt trận thống nhất trước các chính sách kinh tế ngày càng quyết đoán của Bắc Kinh. Mâu thuẫn nội tại này chính là một lợi thế chiến lược mà Trung Quốc khéo léo khai thác, biến sự thống nhất vốn là sức mạnh của EU trở thành một điểm yếu chiến lược.

Sự thua kém về chiến lược đã dẫn đến hậu quả nhãn tiền. Nếu năm 2010, nền kinh tế EU vẫn lớn gấp 3 lần kinh tế Trung Quốc thì đến năm 2024, hai nền kinh tế được đánh giá tương đương nhau về GDP. Không những thế, trong giai đoạn 5 năm gần nhất, kinh tế EU chỉ tăng trưởng khoảng 1% mỗi năm thì Trung Quốc tăng trung bình gần 5%. Xu hướng này đồng nghĩa với việc kinh tế Trung Quốc sẽ vượt qua EU là điều chắc chắn. Tuy nhiên, nền kinh tế Trung Quốc không chỉ đơn giản là phát triển nhanh hơn, nó đang phát triển theo những cách thức tạo ra ảnh hưởng và sức ép đa chiều lên EU. Khoảng cách không còn là khái niệm một chiều về tốc độ tăng trưởng, mà là về khả năng kiểm soát các nguồn lực chiến lược, định hình luật chơi thương mại và khai thác những điểm yếu trong cấu trúc chính trị - kinh tế của đối phương.

Trong cuộc cạnh tranh này, EU đang đứng trước một thách thức kép: vừa phải bảo vệ được nền tảng công nghiệp và an ninh kinh tế của mình, vừa phải duy trì được một mối quan hệ đối tác cần thiết với Trung Quốc. Con đường phía trước sẽ đòi hỏi một chiến lược tổng thể, sự đoàn kết và những quyết sách dũng cảm hơn từ Brussel. Nhưng, cho đến lúc này, tất cả những gì người ta thấy là khoảng cách đó vẫn đang ngày càng bị nới rộng.

Tiểu Phong