Khi gạo trở thành tâm điểm của chính trường Nhật Bản

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thủy sản đã từ chức Taku Eto phát biểu với giới truyền thông về những bình luận gây tranh cãi của ông về việc nhận gạo từ những người ủng hộ, ngày 19/5/2025 Ảnh: Kyodo

Bộ trưởng Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thủy sản Nhật Bản, Taku Eto, đã từ chức vào ngày 21/5 chỉ 6 tháng sau khi nhậm chức, sau khi bị công chúng phản ứng dữ dội vì câu nói đùa rằng ông không bao giờ mua gạo do toàn được người ủng hộ tặng gạo.

Theo trang The Conversation, những lần “sảy miệng” như vậy không phải là điều hiếm gặp trong chính trường Nhật Bản. Những phát biểu gây tranh cãi của một cựu thủ tướng, Taro Aso, thậm chí còn từng khiến đảng Dân chủ Tự do cầm quyền (LDP) phải phát hành một hướng dẫn phòng ngừa sai lầm cho các thành viên của mình vào năm 2019.

Nhưng trong bối cảnh thiếu hụt gạo nghiêm trọng, khiến giá gạo tăng vọt lên 90% so với một năm trước, câu nói đùa của ông Eto được công chúng Nhật Bản đã nhận về nhiều "gạch đá".

Gạo đã là một phần quan trọng trong cuộc sống của người Nhật Bản trong gần 3.000 năm. Mối liên hệ sâu sắc này được phản ánh trong từ tiếng Nhật “gohan”, có nghĩa là "cơm nấu chín" nhưng thường được dùng đơn giản để chỉ một bữa ăn. Gạo cũng đã định hình nền tảng của ẩm thực và văn hóa nông nghiệp Nhật Bản.

Gạo quan trọng như vậy đối với người dân Nhật Bản đến nỗi giá gạo tăng đột biến vào năm 1918 đã dẫn đến làn sóng phản đối trên toàn quốc. Cái gọi là cuộc bạo loạn gạo đã buộc Thủ tướng Terauchi Masatake khi đó phải từ chức.

Tuy nhiên, bất chấp tầm quan trọng rõ ràng của loại ngũ cốc này, chính sách của chính phủ Nhật Bản trong những thập kỷ gần đây đã tập trung vào việc kiểm soát chặt chẽ và điều tiết sản xuất lúa gạo. Họ đã nỗ lực giữ giá cao, một phần là để thưởng cho nông dân - những người là cơ sở ủng hộ quan trọng của LDP.

Điều này có nghĩa là người tiêu dùng đã phải trả thêm tiền, góp phần vào xu hướng giảm tiêu thụ gạo cùng với các yếu tố khác như đa dạng hóa chế độ ăn uống. Đến năm 2022, mức tiêu thụ gạo hàng năm ở Nhật Bản đã giảm xuống còn 51kg/người, ít hơn một nửa so với mức đỉnh điểm năm 1962. Trong bối cảnh này, phản ứng của công chúng đối với bình luận của ông Eto là điều dễ hiểu.

Thủ tướng Nhật Bản đương nhiệm, Shigeru Ishiba, ban đầu có vẻ đã chuẩn bị để vượt qua cơn bão, khuyên Eto rút lại những phát biểu "có vấn đề" và tiếp tục giữ chức. Nhưng khi cuộc bầu cử đang đến gần vào tháng 7 và tỷ lệ ủng hộ ông Ishiba giảm xuống mức thấp kỷ lục là 21%, chính quyền của ông không còn lựa chọn nào khác và Bộ trưởng Eto cuối cùng đã từ chức.

Cuộc khủng hoảng gạo đã nổi lên như một trong những vấn đề quyết định của cuộc bầu cử sắp tới, cuộc bầu cử sẽ quyết định liệu liên minh cầm quyền của ông Ishiba có thể giành được đa số ghế tại Thượng viện hay không. Sau khi mất đa số ghế tại Hạ viện vào tháng 10/2024, chính phủ có thể sẽ phải chịu một thất bại nặng nề khác tại cuộc bỏ phiếu.

Nguyên nhân thực chất gây khủng hoảng gạo

Một số yếu tố đã kết hợp trong năm qua khiến giá gạo tăng bất ngờ. Tháng 9 nóng nhất của Nhật Bản trong 125 năm qua đã dẫn đến vụ thu hoạch kém, trong khi cảnh báo của chính phủ rằng một trận động đất lớn ngoài khơi bờ biển Thái Bình Dương của nước này có thể sắp xảy ra đã gây ra tình trạng mua sắm hoảng loạn. Sự gia tăng đột biến của hoạt động du lịch trong nước cũng góp phần làm tăng đột biến lượng tiêu thụ gạo.

Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng lúa gạo về cơ bản không phải là kết quả của biến động khí hậu hay nhu cầu tăng. Đó là sản phẩm của nhiều thập kỷ chính sách nông nghiệp tự chuốc lấy thất bại, ưu tiên lợi ích của các tổ chức hơn là an ninh lương thực quốc gia.

Gạo Nhật Bản được bày bán tại siêu thị. Ảnh: Kyodo/TTXVN

Các biện pháp hạn chế sản xuất lúa gạo được đưa ra vào năm 1971 để kiểm soát nguồn cung và giá cả chưa bao giờ được dỡ bỏ hoàn toàn ngay cả khi mức tiêu thụ trong nước đã thay đổi và dân số nông nghiệp giảm. Việc kiểm soát sản lượng một cách giả tạo này đã khiến Nhật Bản không chuẩn bị tốt cho nhu cầu tăng đột biến.

Làm trầm trọng thêm những vấn đề này là các biện pháp bảo hộ cố hữu được thiết kế để bảo vệ những người nông dân trồng lúa quy mô nhỏ thông qua thuế quan cao và hệ thống phân phối cứng nhắc. Chính sách này ưu tiên sự ổn định của tổ chức và sự bảo trợ chính trị hơn là cải cách an ninh lương thực, khiến Nhật Bản ngày càng dễ bị tổn thương trong thời đại biến đổi khí hậu và bất ổn chuỗi cung ứng.

Sau nhiều năm vật lộn với mức lương thấp, nhiều bộ phận dân số Nhật Bản hiện đang phải vật lộn với lạm phát. Chính phủ đã khai thác dự trữ gạo khẩn cấp của mình để cố gắng giảm bớt vấn đề, nhưng lượng gạo này vẫn chậm đến được các kệ siêu thị. Và một số nông dân, ngày càng thất vọng vì các quy định hạn chế lượng gạo họ có thể trồng, đã tổ chức các cuộc biểu tình.

Trong điều kiện hiện tại, gạo nhập khẩu đang trở thành một sự lựa chọn không thể tránh khỏi. Nhật Bản đang phải nhập khẩu gạo từ Hàn Quốc lần đầu tiên trong 25 năm, trong khi du khách Nhật Bản được cho là nhét gạo Hàn Quốc đầy hành lý khi trở về.

Sự thay đổi chính trị đang đến gần?

Với giá gạo tăng vọt và sự bất mãn của công chúng ngày càng tăng, loại ngũ cốc hàng ngày được yêu thích này một lần nữa lại trở thành tâm điểm của chính trường Nhật Bản – giống như hơn một thế kỷ trước trong cuộc bạo loạn gạo năm 1918.

Bất chấp sự phức tạp của nền kinh tế hiện đại, sự kết nối với các hệ thống trao đổi thị trường toàn cầu, người tiêu dùng Nhật Bản hiểu rằng các chính sách của chính phủ đã đóng một vai trò quá lớn trong việc tạo ra cuộc khủng hoảng hiện tại.

Khi chính phủ đang cố gắng sắp xếp lại mọi thứ và đưa gạo giá rẻ trở lại bàn ăn, thì việc suy ngẫm sâu hơn về quá khứ có vẻ là điều nên làm. Các tiền lệ trong lịch sử, chẳng hạn như cuộc bạo loạn năm 1918, cho thấy rằng sự ngờ vực mạnh mẽ của công chúng đối với chính sách gạo của chính phủ sẽ dẫn đến sự thay đổi chính trị sâu sắc.

Thu Hằng/Báo Tin tức và Dân tộc