Khi điệp viên là cầu thủ bóng chày

Một ngôi sao bóng chày “chuyển nghề”

Vào ngày 18/12/1944, một sinh viên lớn tuổi thong thả bước vào giảng đường ở Zurich (Thụy Sĩ). Thay vì lắng nghe những kiến thức tuyệt vời của nhà vật lý trên bục giảng, người này cố gắng hiểu trọn vẹn thứ tiếng Đức đặc sệt giọng địa phương của nhà khoa học để xác định các từ khóa - những từ có thể thay đổi, hoặc thậm chí có thể hủy diệt thế giới. Vừa nghe, nhân vật bí ẩn này vừa giữ chặt khẩu súng được nhét trong túi áo khoác.

Người mà chúng ta nhắc đến không phải là sinh viên. Đó là Morris “Moe” Berg - một cầu thủ bóng chày chuyên nghiệp đã giải nghệ - được tình báo Mỹ gửi tới ám sát Tiến sĩ Werner Heisenberg, Giám đốc chương trình hạt nhân của phát xít Đức.

Morris “Moe” Berg nổi tiếng là một cầu thủ thông minh, ứng biến tốt và giỏi ngoại ngữ. Ảnh: Washintonian.

Sinh ngày 2/3/1902, tại Harlem, New York, Moe Berg là con út của Bernard Berg - một người nhập cư Do Thái gốc Ukraine. Ông Bernard tôn thờ “giấc mơ Mỹ” nên rất mong cả ba người con của mình sẽ tận dụng tối đa các cơ hội giáo dục tại quê hương mới để trở thành những bác sĩ, giảng viên hay doanh nhân thành đạt.

Bóng chày không nằm trong danh sách các nghề được chấp thuận của Bernard Berg, và ông đã phản đối gay gắt khi thấy Moe đi theo nghiệp bóng chày. Ông thậm chí từ chối tới xem bất kỳ trận đấu nào của con trai mình trong suốt những năm Moe Berg thi đấu đỉnh cao.

Moe Berg bắt đầu chơi bóng chày tại một nhà thờ địa phương ở tuổi 8, nhưng lấy tên giả Runt Wolfe để che giấu gốc gác của mình vào thời điểm chủ nghĩa bài Do Thái lan rộng. Berg là một ngôi sao trong đội bóng ở trường trung học và đại học Princeton, nơi cậu theo học đến 6 ngôn ngữ khác nhau bao gồm tiếng Đức, tiếng Pháp, tiếng Nhật và tiếng Tây Ban Nha.

Chính vốn liếng ngoại ngữ này đã đưa đẩy ông đến với một sự nghiệp khác rất vĩ đại, nhưng đó là chuyện của tương lai. Còn vào năm 1923, Moe Berg đang mải đón nhận một bước ngoặt khác: Ông được nhận vào đội bóng chày chuyên nghiệp Brooklyn Robins để thi đấu tại giải VĐQG Mỹ (MLB).

Morris “Moe” Berg (phía sau) khi còn thi đấu ở vị trí bắt bóng tại giải VĐQG bóng chày Mỹ (MLB), ông đã chơi 15 mùa chuyên nghiệp cho nhiều đội, trong đó có Boston Red Sox - Ảnh: Smisthonian Mag.

Ở sân chơi đỉnh cao này, Moe Berg đã có 15 mùa giải trong vai trò cầu thủ bắt bóng của nhiều CLB khác nữa như Chicago White Sox, Cleveland Indians, Washington Senators và đặc biệt là “gã khổng lồ” Boston Red Sox. Mọi thứ có lẽ cứ trôi đi êm đềm sau khi Moe Berg giải nghệ vào năm 1939 và ghi danh vào khoa Luật của Đại học Columbia. Nhưng 1939 đó cũng là năm mà chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ. Và, bước ngoặt vì thế đã đến với cuộc đời của Moe Berg.

Chứng kiến nạn diệt chủng kinh hoàng với người Do Thái tại châu Âu cũng như sự tàn bạo của cuộc chiến đẫm máu nhất lịch sử loài người, ông quyết định gia nhập Văn phòng Dịch vụ Chiến lược (OSS), tiền thân của Cơ quan tình báo Trung ương Mỹ (CIA) vào năm 1943 với hy vọng góp phần nhỏ bé nào đó giúp tiêu diệt phát xít Đức.

Một điệp viên hiệu quả

OSS, đơn vị tình báo mới thành lập của Mỹ khi ấy do William Donovan - một nhà tình báo có phong cách cao bồi, ồn ào và lập dị - đứng đầu, có chính sách quản lý nhân viên rất “thoáng”. Chính điều này đã thu hút Moe Berg. Ông rất vui khi trở thành một trong những điệp viên tự do, thoải mái của OSS và càng phấn khích hơn khi được cử đến châu Âu để thu thập thông tin về chương trình bom nguyên tử của Đức Quốc xã.

Moe Berg (bên phải) và những người lính trong Thế chiến thứ hai.Ảnh: New York Public Library.

Tại châu Âu, Berg phối hợp cùng Boris Pash, một điệp viên kỳ cựu của Tình báo Quân đội để thực hiện nhiệm vụ phá hoại sự phát triển khoa học của kẻ thù. Cựu chiến binh Thế chiến thứ nhất này có tất cả những gì Berg không có và ngược lại. Pash chỉn chu, đúng giờ, nguyên tắc và luôn mặc quân phục; Berg thất thường, vô nguyên tắc và ăn mặc bụi bặm. Pash đã đi cùng lực lượng Đồng minh khi họ giải phóng các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng; Berg thường đến sau khi tiếng súng đã ngưng và “chém gió” vui vẻ với các nhà khoa học của phe bên kia.

Như nhà văn Sam Kean, tác giả cuốn “The Bastard Brigade: The True Story of the Renegade Scientists and Spies Who Sabotaged the Nazi Atomic Bomb”, miêu tả thì “Pash tham gia vào hoạt động tình báo, trong khi Berg tham gia vào hoạt động gián điệp và tất cả sự lãng mạn đi kèm với hoạt động đó”. Dù vậy, Berg vẫn là một điệp viên hiệu quả. Ông đã làm tốt công việc thu thập thông tin kỹ thuật từ các nhà khoa học hàng đầu châu Âu, bao gồm Antonio Ferri, Lise Meitner, Paul Scherrer và Edoardo Amaldi.

Theo nhà văn Sam Kean, Berg đã tạo dựng được thiện cảm với các “mục tiêu” nhờ sự vô tư có được từ thuở “chém gió” bên chuồng bò ngày bé cũng như phong cách phóng khoáng của một ngôi sao thể thao. Edoardo Amaldi - nhà vật lý duy nhất của Đại học Rome không rời khỏi nước Ý phát xít, và Lisa Meitner - người đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện ra phản ứng phân hạch hạt nhân, đều xem Moe Berg như một người bạn tâm giao, có thể chia sẻ nhiều thứ.

Cũng theo Sam Kean, đóng góp quan trọng của Berg cho cuộc chiến còn nằm ở việc ông đưa ra cho Robert Oppenheimer, Tướng Leslie Groves và các nhà lãnh đạo khác của “Dự án Manhattan” sự trấn an rằng “theo một cách nào đó rằng [họ] không bỏ lỡ điều gì" liên quan đến một quả bom nguyên tử tiềm tàng của phát xít Đức.

Nhà vật lý nguyên tử hàng đầu của Ý, Edoardo Amaldi và Moe Berg. Ảnh: Il Gionale.

Ngoài các hoạt động thu thập thông tin tình báo, Berg cũng thuyết phục thành công nhiều nhà khoa học của đối thủ đến Mỹ, hoặc là để thăm viếng lâu dài hoặc định cư vĩnh viễn, chẳng hạn như Antonio Ferri và Paul Scherrer - những người gia nhập Ủy ban cố vấn Quốc gia về Hàng không Mỹ vào năm 1944. Tin tức về nỗ lực tuyển dụng của Moe Berg đã đến được cấp cao nhất của chính phủ, khiến Tổng thống Franklin Roosevelt từng vui mừng nói đùa rằng, “tôi thấy cậu ta giải nghệ rồi mà vẫn bắt bóng khá tốt đấy chứ!”.

Một sát thủ của OSS

Vào năm 1944, thông tin tình báo thu thập được từ châu Âu cho thấy chương trình hạt nhân của Đức Quốc xã không gây nhiều nguy hiểm cho Đồng minh. Nhưng Heisenberg, nhà lãnh đạo không thể tranh cãi của ngành vật lý Đức, vẫn là mối đe dọa tiềm tàng. OSS đã đưa ra nhiều đề xuất “xử lý” Heisenberg, bao gồm cả phương án cử một cựu đặc vụ vốn là cựu cảnh sát Los Angeles tới Đức bắt cóc nhà khoa học này và cùng ông nhảy dù từ máy bay xuống biển Địa Trung Hải, nơi một tàu ngầm đang chờ sẵn để đưa cả hai đến nơi an toàn. Nhưng cuối cùng, OSS đã chọn một kế hoạch khác: Berg sẽ đến Zurich để ám sát nhà khoa học người Đức.

Được trang bị một khẩu súng lục cỡ nòng 5,45mm và một viên thuốc độc xyanua, Berg đã có ba cơ hội để ám sát Heisenberg: tại buổi nói chuyện của nhà khoa học này vào tháng 12/1944, trong bữa tiệc chiêu đãi sau đó do Scherrer tổ chức và trong khi đưa Heisenberg trở về khách sạn. Nhưng trong cả ba tình huống đó, ông đều không rút súng ra khỏi túi.

Nguyên nhân của sự ngập ngừng này, như mô tả trong bộ phim về cuộc đời Moe Berg ra mắt năm 2018, “The Catcher Was a Spy”, là bởi Berg đã nhận ra rằng hoặc Heisenberg đang ngầm chống lại Đức Quốc xã hoặc đã tụt hậu một cách khó tin trong cuộc đua chế tạo bom nguyên tử, nên cảm thấy không cần thiết phải xử tử ông.

Tài tử Paul Rudd vào vai Moe Berg trong “The Catcher Was a Spy”, một tác phẩm điện ảnh về cuộc đời của nhà tình báo đặc biệt này. Ảnh: NYT.

Hai năm sau khi Thế chiến thứ hai kết thúc, Tổng thống Harry Truman quyết định thay thế OSS đã giải thể bằng CIA, một cơ quan tình báo có tổ chức và quy củ hơn. Chỉ có 1.300 trong số 13.000 điệp viên được chọn để chuyển sang đơn vị mới, và Berg không nằm trong số đó. Ông cũng rời Đơn vị Dịch vụ Chiến lược, cơ quan tạm thời điều hành các hoạt động tình báo trong quá trình chuyển tiếp từ OSS sang CIA, sau khi bị nghi ngờ về tính minh bạch của khoản tiền gần 20.000 USD mà ông đã chi cho các nhiệm vụ của mình tại châu Âu.

Vào cuối năm 1946, Tổng thống Mỹ Harry Truman quyết định trao tặng Huân chương Tự do cho Moe Berg vì những đóng góp của ông trong thế chiến thứ hai. Nhưng cựu ngôi sao bóng chày đã từ chối vinh dự này, vì “toàn bộ câu chuyện về đóng góp khiêm tốn của tôi [không thể] được biết đến hoặc tiết lộ" và “tấm huy chương này khiến tôi xấu hổ”. Thay vì nắm lấy cơ hội này để trở lại với nghề tình báo, Berg tận hưởng niềm đam mê với cuộc sống “du mục”, ông lang thang từ nơi này sang nơi khác, dựa vào lòng hảo tâm của những người lạ, bạn cũ hoặc người thân còn lại trong gia đình.

Cho đến khi qua đời ở tuổi 70 vào năm 1972, Moe Berg, cầu thủ bóng chày hoạt ngôn đến từ New Jersey vẫn là chính mình. Những lời cuối cùng của Moe Berg, theo mô tả trong tạp chí National Baseball Hall of Fame, là hỏi một y tá đang điều trị cho ông sau cơn đột quỵ: “Hôm nay đội Mets thi đấu thế nào hả cháu?”.

Quang Anh