Iran tìm ra đòn bẩy mới 'né' phương Tây: Chậm mà chắc

Trước sức ép kéo dài từ phương Tây và các cuộc đàm phán hạt nhân bị đình trệ, Iran đang chủ động xoay trục chiến lược sang phương Đông. (Nguồn: BSS News)

Trước sức ép kéo dài từ phương Tây và các cuộc đàm phán hạt nhân bị đình trệ, Iran đang chủ động xoay trục chiến lược sang phương Đông, tận dụng tư cách thành viên trong Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) để mở rộng quan hệ kinh tế, an ninh và ngoại giao với các quốc gia Trung và Nam Á.

Từ việc đề xuất thành lập ngân hàng chung SCO cho đến thúc đẩy các hành lang vận tải - năng lượng, Tehran kỳ vọng sẽ giảm phụ thuộc vào các thể chế tài chính phương Tây và mở rộng ảnh hưởng khu vực, dù vẫn đối mặt nhiều thách thức về cấm vận và địa chính trị.

Trước sự đình trệ của các cuộc đàm phán hạt nhân với Mỹ, Iran dường như ngày càng cam kết gắn bó hơn với chính sách "hướng Đông" - mặc dù triển vọng dài hạn của sự xoay trục này vẫn còn chưa chắc chắn.

SCO cho phép Iran xây dựng mối quan hệ với các cường quốc phương Đông thông qua các sáng kiến kinh tế và chiến lược lớn.

Một số thành viên SCO - bao gồm Trung Quốc, Nga, Ấn Độ và Iran - đồng thời là thành viên của BRICS, một liên minh phi phương Tây thúc đẩy phi USD hóa. Sự liên kết chiến lược giữa BRICS và SCO sẽ củng cố vị thế của Iran trong bối cảnh bị phương Tây cô lập.

Cần cân bằng cả Nga và Trung Quốc

Chính sách "hướng Đông" của Tehran gắn chặt với chiến lược Trung Á của nước này, tập trung vào việc mở rộng các liên kết thương mại và quá cảnh để giảm sự cô lập về kinh tế.

Là thành viên chính thức của SCO, Iran đang định vị mình là "cầu nối kinh tế khu vực" kết nối gữa Trung Á, khu vực Caucasus và Vùng Vịnh.

Ngày 15/5, Iran chính thức thực thi một hiệp định thương mại tự do toàn diện với Liên minh Kinh tế Á-Âu (EAEU), xóa bỏ thuế quan đối với 90% hàng hóa được giao dịch và có khả năng thúc đẩy kim ngạch thương mại lên 12 tỷ USD trong trung hạn.

Đây là lần đầu tiên, Iran mở cửa hoàn toàn thị trường trong nước đối với hàng hóa của nước thứ ba. Nga sẽ là quốc gia được hưởng lợi nhiều nhất. Thương mại song phương giữa Iran và Nga đạt 4,8 tỷ USD vào năm 2024.

Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn là đối tác thương mại hàng đầu của Iran, với kim ngạch thương mại phi dầu mỏ trị giá 34,1 tỷ USD.

Thương mại với Trung Á vẫn còn khiêm tốn, chỉ hơn 1,5 tỷ USD nhưng Iran đặt mục tiêu tăng gấp đôi thương mại với Uzbekistan để đạt 2 tỷ USD và tăng trao đổi với Kazakhstan và Tajikistan thêm 1 tỷ USD mỗi nước. Thương mại với Turkmenistan dự kiến sẽ tăng 30%.

Nhà phân tích độc lập về Iran Neccia cho rằng Iran luôn tự nhận mình là quốc gia Tây Á đang quan tâm đến Trung Á. Mặc dù Iran xoay trục sang phía Đông nhằm mục đích tăng cường quan hệ thương mại, vận tải và ngoại giao song tổng khối lượng thương mại của nước này với khu vực vẫn còn hạn chế do các lệnh trừng phạt và rào cản địa chính trị.

Ông Neccia lưu ý rằng Iran cần phải cân bằng quan hệ với cả Nga và Trung Quốc và bất chấp những thách thức, các dự án cơ sở hạ tầng và các thỏa thuận khu vực cho thấy tiến triển chậm nhưng ổn định.

Khẳng định vai trò quốc gia trung chuyển

Trong khi Iran và các nước cộng hòa Trung Á cùng chung mối quan hệ lịch sử có từ thời Đế chế Ba Tư, khu vực này từ lâu đã hướng đến Nga để giao thương cũng như phụ thuộc nhiều vào mạng lưới giao thông của Nga để tiếp cận Thổ Nhĩ Kỳ và châu Âu.

Điều đó đã thay đổi sau khi phương Tây áp đặt lệnh trừng phạt đối với Nga vì cuộc xung đột với Ukraine từ năm 2022.

Để tìm kiếm các giải pháp thay thế, các đại diện từ Turkmenistan, Uzbekistan, Kazakhstan, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran đã họp vào năm 2023 để thảo luận về các tuyến đường thương mại trên bộ.

Với vai trò là một thành viên của SCO, trước đó đã tham gia tổ chức này với vai trò quan sát viên, Iran nổi lên như một quốc gia trung chuyển quan trọng.

Chuyên gia Torek Farhadi, cố vấn chiến lược tại Geneva nhận định, xét về mặt địa kinh tế, Iran mang lại lối đi ra Vịnh Ba Tư cho các quốc gia Trung Á không giáp biển. Hiện có nhiều tuyến đường bộ đi qua Iran, bao gồm tuyến đường sắt Trung Quốc-Kazakhstan-Uzbekistan-Turkmenistan-Iran-Thổ Nhĩ Kỳ-EU đang được xây dựng và một hành lang qua Kyrgyzstan. Một dự án khả thi khác là Hành lang đường sắt Năm Quốc gia (Five Nations Railway Corridor) nối Iran với Afghanistan, Tajikistan, Kyrgyzstan và Trung Quốc.

Iran đang thúc đẩy các dự án hạ tầng và hành lang năng lượng qua kênh SCO nhằm kết nối Trung Á với thị trường toàn cầu dựa vào các cảng như Chabahar và Bandar Abbas của nước này.

Tehran đã chấp thuận cho Uzbekistan gia nhập Thỏa thuận Chabahar năm 2023. Kazakhstan và Tajikistan nhiều khả năng sẽ có động thái gia nhập tương tự.

Mặc dù Turkmenistan không phải thành viên SCO, ông Farhadi cho biết nước này cũng quan tâm đến việc xuất khẩu khí đốt sang Nam Á và các khu vực khác qua Iran. Ông Farhadi lưu ý: “Nếu Iran có thể đàm phán được việc dỡ bỏ lệnh trừng phạt với phương Tây... nhiều dự án năng lượng và hậu cần giữa Iran và Trung Á, có lợi cho toàn khu vực, có thể trở thành hiện thực”.

Iran cũng đang sử dụng SCO để mở rộng quan hệ quốc phòng. Vào ngày 17/5, Ngoại trưởng Tajikistan đã đến thăm Tehran để tìm hiểu về hợp tác chính trị và tiềm năng sản xuất máy bay không người lái. Tajikistan trước đó đã có một thỏa thuận sản xuất máy bay không người lái của Iran.

Ngoài kinh tế, Iran đang xây dựng chiều sâu chiến lược trong SCO bằng cách cung cấp công nghệ quân sự và các cơ hội chia sẻ thông tin tình báo. Điều này bổ sung cho nhiệm vụ an ninh ban đầu của SCO.

Như vậy, chính sách "hướng Đông" là một tầm nhìn đúng đắn, dài hạn của Iran, giúp nước này vượt qua những áp lực địa chính trị, đặc biệt là trừng phạt của Mỹ và phương Tây.

(theo Al-Monitor)

Vy Anh