Hồn thơ của một người yêu nước mình

Tuyển tập “Bài thơ của một người yêu nước mình”. Ảnh: Nhã Nam

Những sáng tác của ông được mọi người biết đến trong đó có bài thơ với tên gọi giản dị như con người ông “Bài thơ của một người yêu nước mình”. Thi phẩm được sáng tác vào tháng 12/1967 tại Huế trong những năm ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Bài thơ này mang dáng dấp của một trường ca về Đất nước theo cảm nhận và suy tư của Trần Vàng Sao.

Đất nước là một đề tài lớn, là dòng chủ lưu trong Văn học Việt Nam hiện đại, mỗi nhà thơ khi nói về Đất nước đều đem đến những cách nhìn, cách cảm riêng của mình, đó là một Đất nước đau thương và anh dũng trong thơ Nguyễn Đình Thi, một Đất nước của nhân dân, của ca dao trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, một Đất nước hào sảng, thiêng liêng trong thơ Lưu Quang Vũ…

Giữa muôn vàn sắc điệu về Đất nước, Trần Vàng Sao góp vào dòng chảy ấy những cảm nhận riêng của mình, đó là Đất nước gắn với những kí ức tuổi thơ của một cậu bé nghèo, Đất nước gắn với hình ảnh người mẹ lam lũ, tảo tần trong những năm tháng đau thương bằng một lối thơ chân thành, mộc mạc.

Trước hết, Đất nước được gợi lên từ những kí ức tuổi thơ của một cậu bé nghèo ở một miền quê. Đất nước gắn liền với kí ức của một buổi sáng với không gian tràn đầy những thi ảnh lấp lánh qua cảm nhận tuổi thơ với gió thổi mát lành, hương lúa mùa qua, bầy sẻ trước sân nhà, cỏ may và muộng chuộng, tiếng cười lạ, câu ca dao buồn có hoa bưởi hoa ngâu, hay tiếng còi tàu của sự chia li.

Đất nước được cảm nhận với một không gian rộng lớn có cỏ cây, hoa lá, núi sông, rừng biển, tiếng chim, tiếng ve sầu… mỗi thi ảnh lấp lánh đâu đó một kí ức tuổi thơ nghèo khó mà đẹp đẽ của Trần Vàng Sao. Qua cảm nhận của nhà thơ, Đất nước cũng không còn là một khái niệm trừu tượng, không xa vời mà trở nên hết sức giản dị, thân thuộc, gắn liền với cuộc sống con người:

Buổi sáng tôi mặc áo đi giày ra đứng ngoài đường

Gió thổi những bông nứa trắng bên sông

Mùi tóc khô còn thơm lúa mùa qua

Bầy chim sẻ đậu trước sân nhà

Những đứa trẻ đứng nhìn ngấp nghé

Tôi yêu đất nước này như thế

Mỗi buổi mai

Bầy chim sẻ ngoài sân

Gió mát và trong

Đường đi đầy cỏ may và muộng chuộng

Tôi vẫn sống vẫn ăn vẫn thở như mọi người

Đôi khi chợt nhớ một tiếng cười lạ

Một câu ca dao buồn có hoa bưởi hoa ngâu

Một vết bùn khô trên mặt đá

Không có ai chia tay

Cũng nhớ một tiếng còi tàu.

Nhà thơ Trần Vàng Sao. Ảnh tư liệu

* * *

Trần Vàng Sao cũng cảm nhận Đất nước từ chiều sâu văn hóa, lịch sử dân tộc. Đó là một Đất nước hình thành từ hàng nghìn năm lịch sử với truyền thuyết thiêng liêng về cội nguồn dân tộc với cha Rồng, mẹ Tiên, với quá trình mở mang và giữ gìn bờ cõi. Nhiều câu thơ lấy ý từ ca dao với nhiều hình ảnh quen thuộc như hoa bưởi, hoa ngâu, cầu Ái Tử, mảnh áo, cây cầu, củi than, rau cháo, cánh chim, chuối ba hương… cùng điệu hò mái nhì, mái đẩy, câu vọng cổ da diết. Tất cả điều đó góp phần hình thành những câu thơ bay bổng, dạt dào cảm xúc:

Tôi yêu đất nước này rau cháo

Bốn ngàn năm cuốc bẫm cày sâu

Áo đứt nút qua cầu gió bay

Tuổi thơ em hãy giữ cho ngoan

Tôi yêu đất nước này lầm than

Mẹ đốt củi trên rừng cha làm cá ngoài biển

Ăn rau rìu rau có rau trai

Nuôi lớn người từ ngày mở đất

Bốn ngàn năm nằm gai nếm mật

Một tấc lòng cũng trứng Âu Cơ

Một tiếng nói cũng đẩy hồn Thánh Gióng.

Thi phẩm “Bài thơ của một người yêu nước mình” ra đời trong những năm tháng ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, như một lẽ tự nhiên, Trần Vàng Sao đã ý thức được nước Việt Nam là một thực thể thống nhất, không thể chia cắt Bắc Nam. Từ đó nhà thơ cất cao tiếng nói đấu tranh cho độc lập, tự do và khát vọng hạnh phúc chính đáng của con người.

Khát vọng thống nhất non sông, không phân biệt bên này/ bên kia ngay ở thời điểm đó đã khẳng định lập trường nhất quán của Trần Vàng Sao, trước khi là nhà thơ ông là người công dân xác định rõ trách nhiệm của mình trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất Đất nước.

Nhà nghiên cứu Hồ Thế Hà nhận định: “Bài thơ này là sự hóa giải cho chính nhà thơ và cho mọi người về một tình yêu có sức ám ảnh lớn: Tình yêu Tổ quốc. Bài thơ của một người yêu nước mình là điển hình cho phong cách thơ Trần Vàng Sao”.

Cùng sống chung trên đất

Cùng nỗi đau chia cắt Bắc Nam

Cùng có chung tên gọi Việt Nam

Mang vết thương chảy máu ngoài tim

Cùng nhức nhối với người chết oan ức

Đấm ngực giận hờn tức tối

Cùng anh em cất cao tiếng nói

Bản tuyên ngôn mười bốn triệu người đòi độc lập tự do

Bữa ăn nào cũng phải được no

Mùa lạnh phải có áo ấm

Được nói cười hát ca yêu đương không ai cấm

…

Đất nước này còn chua xót

Nên trông ngày thống nhất

Cho bên kia không gọi bên này là người miền Nam

Cho bên này không gọi bên kia là người miền Bắc

Lòng vui hôm nay không thấy chật

Tôi yêu đất nước này chân thật

Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi

Như yêu em nụ hôn ngọt trên môi

Và yêu tôi đã biết làm người

Cứ trông đất nước mình thống nhất.

* * *

Đất nước gắn liền với hình ảnh mẹ, Trần Vàng Sao đã dành rất nhiều trường đoạn trong bài thơ để nói về người mẹ, đó là người mẹ nghèo khổ, góa chồng sớm nhưng lặng lẽ nuôi con khôn lớn.

Người mẹ được phác họa bằng những chi tiết chân thực qua công việc và đời sống hàng ngày, đó là người mẹ lam lũ, tảo tần thức khuya dậy sớm gạo chợ nước sông, nhà quanh năm không lúc nào vắng người đòi nợ, người mẹ góa chồng đã mười mấy năm, cuộc sống lam lũ nên mẹ ít khi cười, ngồi một mình thường khóc cùng những tiếng thở dài và trên hết là tình thương dành cho đứa con sớm mất cha.

Chỉ qua bằng ấy nét phác họa, chúng ta đã hình dung về người mẹ, một người mẹ chịu bao vất vả, hy sinh, vượt lên mất mát, đau thương nuôi con. Người mẹ góa bị họ hàng khinh rẻ nhưng nhẫn nhục chịu đựng nuôi con khôn lớn thành người:

Thương con không cha

Hẩm hiu côi cút

Tôi yêu đất nước này xót xa

Mẹ tôi nuôi tôi mười mấy năm không lấy chồng

Thương tôi nên ở góa nuôi tôi

Những đứa bà con nhà giàu hằng ngày chửi bới

Chúng cho mẹ con tôi áo quần tiền bạc, như cho một đứa hủi

Ngày kỵ cha họ hàng thân thích không ai tới

Thắp ba cây hương

Với mấy cái bông hải đường

Mẹ tôi khóc thút thít

Cầu cha tôi phù hộ tôi nên người

Con nó còn nhỏ dại

Trí chưa khôn chân chưa vững bước đi

Ảnh minh họa: ITN

Tháng năm hằn trên lưng mẹ với những gánh nặng lo toan, áo thấm đẫm mồ hôi, chắt chiu từng lon gạo, cọng rau, hột muối. Người mẹ mang dáng dấp của bà Tú trong thơ Tú Xương chẳng quản nắng mưa, cách trở sông đò, qua cầu xuống dốc. Người mẹ hằng đêm khóc thầm, quên tuổi tác, lặng lẽ hy sinh mong con khôn lớn cất mặt với đời.

Tình yêu Đất nước và tình yêu người mẹ sóng đôi tạo mạch cảm xúc chân thành mà tha thiết, sâu lắng. Tình yêu Đất nước được bắt đầu từ những gì gần gũi, thân thuộc của mỗi con người. Trong bài thơ, rất nhiều lần Trần Vàng Sao nhắc đến lời khấn thầm của mẹ trong đêm, mong con khôn lớn, tai qua nạn khỏi, chỉ điều đó thôi cũng đủ nói trái tim người mẹ cao cả biết nhường nào.

Trong lời đề tựa cho tập thơ cùng tên của Trần Vàng Sao, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều viết: “Thơ của Trần Vàng Sao chính là cuộc đời ông. Thơ ông hiện ra như chính áo quần ông, tóc tai ông, hơi thở ông, ánh mắt ông, giọng nói ông, cảm giác ông, mồ hôi ông, đau đớn ông, giận dữ ông, giày vò ông, tuyệt vọng ông, khát vọng ông và nhịp đập trái tim ông là thứ kỳ diệu nhất gắn kết toàn bộ những gì thuộc về ông để vang lên thành thi ca. Bởi thế, thơ ông chân thực và mãnh liệt như máu chảy trong huyết quản ông”.

* * *

Thi phẩm “Bài thơ của một người yêu nước mình” cũng thành công trên rất nhiều phương diện về nghệ thuật. Ngôn từ, hình ảnh được khái quát từ đời sống nên giản dị, mộc mạc nhưng giàu sức gợi hình, gợi cảm. Sự kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình trong bài thơ cũng đem lại cách nhìn, cách cảm riêng về Đất nước, từ đó giúp nhà thơ khái quát trên nhiều khía cạnh, nhiều bình diện.

Nhiều hình ảnh ví von, so sánh, diễn đạt mới lạ, giàu sức liên tưởng (Và tuổi thơ buồn như giọt nước trong lá sen/ Ve sắp kêu mùa hạ/ Nên không còn mấy thu/ Lòng vui hôm nay không thấy chật).

Điểm nổi bật nhất phải kể đến là cảm xúc của bài thơ được bộc lộ chân thành, tình yêu Đất nước được bộc lộ trực tiếp qua nhiều câu thơ có kết cấu trùng điệp trải dài khắp bài thơ, mỗi lần nhắc lại như một điệp khúc ngân vang tạo hiệu ứng cảm xúc cho bài thơ (Tôi yêu đất nước này những buổi mai/ Tôi yêu đất nước này áo rách/ Tôi yêu đất nước này và tôi yêu em/ Tôi yêu đất nước này rau cháo/ Tôi yêu đất nước này lầm than/ Tôi yêu đất nước này chân thật/ Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi…).

Đây cũng là bài thơ rất đa dạng về giọng điệu, khi tự hào, khi uất nghẹn, khi tủi hờn, khi tha thiết, khi lắng sâu, khi hy vọng… phù hợp với mạch cảm xúc ở từng đoạn thơ.

Trong sự phong phú của cảm nhận về Đất nước của thơ ca giai đoạn kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Trần Vàng Sao như là những người đi đầu cho xu hướng mới mẻ và sau đó là Nguyễn Khoa Điềm, Hữu Thỉnh, Thanh Thảo… cũng có những sáng tác về Đất nước với chiều sâu của cảm xúc và suy ngẫm.

Mặc dù sáng tác không nhiều và không liên tục nhưng Trần Vàng Sao đã xác lập cho mình một vị trí xứng đáng trong nền Văn học Việt Nam hiện đại. Để khép lại bài viết này, xin mượn đôi câu thơ của nhà thơ Nguyễn Duy viết về Trần Vàng Sao: “Người liêu xiêu thơ liêu xiêu/ hồn thơ của một người yêu nước mình”.

Trần Vàng Sao (1942 - 2018) tên thật là Nguyễn Đính, sinh tại Thừa Thiên Huế. Sau khi tốt nghiệp tú tài, Trần Vàng Sao vào học Đại học Huế và tích cực hoạt động trong phong trào học sinh, sinh viên cùng thế hệ Hoàng Phủ Ngọc Tường, Ngô Kha. Sau đó ông tiếp tục hoạt động ở chiến khu Thừa Thiên, đến năm 1970 ông được đưa ra Bắc an dưỡng và chữa bệnh, sau 1975 ông mới trở về Huế làm công tác văn hóa và sáng tác.

Cuộc đời của Trần Vàng Sao có nhiều thăng trầm trong những năm kháng chiến và hậu chiến, thậm chí có lúc ông bị hiểu lầm, bị nghi ngờ về lập trường tư tưởng. Nhưng thời gian đã làm sáng tỏ, Trần Vàng Sao trước sau là người yêu nước. “Bài thơ của một người yêu nước mình” được đưa vào sách giáo khoa Ngữ văn 12, tập 2, bộ Cánh diều.

ThS Nguyễn Quỳnh Anh (Trường THPT Kim Sơn A - Ninh Bình)