Hồ Dầu Tiếng hướng đến vận hành 'thông minh'

Hồ Dầu Tiếng đảm bảo tích đủ lượng nước phục vụ đa mục tiêu trong năm 2025. Ảnh: Thanh Tân/TTXVN

Công trình hồ Dầu Tiếng có vai trò vô cùng quan trọng, cung cấp nước tưới cho gần 250.000 ha đất nông nghiệp. Ngoài ra, hồ còn có nhiệm vụ cấp nước sinh hoạt, điều tiết lũ, nuôi trồng thủy sản và bảo vệ môi trường sinh thái vùng hạ du.

Tuy nhiên, trong suốt gần bốn thập kỷ qua, phương thức vận hành của hồ Dầu Tiếng vẫn mang tính truyền thống, chủ yếu dựa vào nhân lực. Mực nước trong hồ được theo dõi thủ công bằng thước đo. Hoạt động điều tiết, xả lũ thực hiện trực tiếp tại hiện trường, phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm của cán bộ quản lý. Vào những năm cao điểm mùa mưa bão hoặc hạn hán, đội ngũ vận hành phải căng mình trực chiến suốt ngày đêm, bất kể thời tiết khắc nghiệt.

Ông Bùi Thanh Huấn, Trưởng phòng Quản lý và khai thác công trình Chi nhánh Dầu Tiếng - Phước Hòa, chia sẻ: “Trước đây, mỗi lần cần theo dõi mực nước hoặc vận hành cống xả nước, anh em chúng tôi phải trực tiếp xuống hiện trường, bất kể nắng mưa. Thông tin cập nhật thủ công, việc truyền đạt giữa các bộ phận còn chậm, nên khi có tình huống bất ngờ như lũ đổ về nhanh hay hạn kéo dài, việc điều hành gặp rất nhiều áp lực".

Ông Trần Quang Hùng, Tổng Giám đốc Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác Thủy lợi miền Nam cho biết, do hệ thống công trình trải rộng trên địa bàn 5 tỉnh, thành phố (Tây Ninh, Bình Dương, Bình Phước, Long An và TP Hồ Chí Minh), trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp, tốc độ đô thị hóa, phát triển kinh tế - xã hội tăng nhanh, nên công tác quản lý, vận hành, khai thác và bảo vệ công trình thủy lợi ngày càng gặp nhiều khó khăn.

Những hạn chế của phương thức vận hành thủ công ngày càng bộc lộ rõ, đặc biệt trong bối cảnh khí hậu toàn cầu biến đổi phức tạp. Đợt hạn hán nghiêm trọng năm 2016 và các đợt lũ lớn năm 2018, 2023 đã cho thấy tính bất định ngày càng gia tăng của thời tiết, khiến cho công tác điều hành hồ chứa nếu không được hiện đại hóa sẽ rất khó ứng phó kịp thời, gây thiệt hại cho nông nghiệp và đời sống dân sinh.

Nhận thức rõ vấn đề, Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác Thủy lợi miền Nam đã quyết định đầu tư mạnh mẽ vào chuyển đổi số và hiện đại hóa hệ thống vận hành hồ Dầu Tiếng. Cụ thể, Công ty đã đưa vào ứng dụng hệ thống SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition), một nền tảng giám sát, thu thập và điều khiển dữ liệu hiện đại, đang được triển khai tại các công trình thủy lợi lớn trên thế giới.

Hiện nay, tại phòng điều khiển trung tâm của Chi nhánh Dầu Tiếng - Phước Hòa, các kỹ sư có thể theo dõi theo thời gian thực mọi thông số vận hành của hồ: từ mực nước, lưu lượng nước về và xả, tình hình lượng mưa, tốc độ gió... Các dữ liệu này được thu thập liên tục qua hàng chục cảm biến hiện đại được bố trí trong lòng hồ, trên tuyến kênh chính, trạm bơm và tại cửa van xả lũ.

Không chỉ dừng lại ở khả năng giám sát, hệ thống SCADA còn giúp vận hành toàn bộ quá trình điều tiết nước từ xa. Thông qua phần mềm điều khiển, cán bộ kỹ thuật có thể đóng mở van tràn, khởi động hay dừng trạm bơm, điều chỉnh lưu lượng dòng chảy theo các kịch bản được xây dựng sẵn, tất cả đều trong vài phút. Thời gian xử lý từ khi có tín hiệu cảnh báo đến khi ra quyết định giảm từ hàng giờ xuống chỉ còn vài phút, giúp hạn chế tối đa các rủi ro do lũ bất ngờ hoặc thay đổi thời tiết đột ngột.

Hồ Dầu Tiếng tiếp tục điều chỉnh xả nước qua tràn lần 2 chủ động ứng phó bão số 1. Ảnh: Huyền Trang/TTXVN

Ông Nguyễn Hữu Mạnh, Phó Giám đốc Chi nhánh Dầu Tiếng - Phước Hòa (thuộc Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác Thủy lợi miền Nam), nhận định: “Việc đưa hệ thống SCADA vào vận hành đã thay đổi hoàn toàn cách thức quản lý hồ Dầu Tiếng. Giờ đây, chỉ cần ngồi tại phòng điều hành hoặc qua điện thoại thông minh, chúng tôi có thể theo dõi toàn bộ diễn biến mực nước, tình trạng công trình và điều hành đóng mở cống, xả lũ một cách an toàn, chính xác. Điều này không chỉ giảm tải cho cán bộ kỹ thuật mà còn nâng cao tính chủ động, giúp chúng tôi kịp thời ứng phó với các tình huống khẩn cấp do thiên tai gây ra".

Cùng với đó, ngành thủy lợi đã triển khai đồng bộ nhiều hạng mục nâng cấp cơ sở hạ tầng. Giai đoạn 2 của dự án sửa chữa và nâng cấp hồ Dầu Tiếng, với tổng mức đầu tư hơn 400 tỷ đồng, đang được khẩn trương hoàn thiện, đạt khoảng 75% tiến độ và dự kiến hoàn thành trong tháng 6/2025. Trọng điểm của dự án là việc gia cố lại đập chính, nâng cấp kênh Tây, cải tiến toàn bộ hệ thống tràn xả và cống điều tiết.

Đặc biệt, hệ thống sáu cửa van cơ khí thủ công trước đây đã được thay thế bằng các van thủy lực tự động, tích hợp vận hành với SCADA, cho phép đóng mở linh hoạt cả tại chỗ lẫn từ xa, chỉ với vài thao tác trên bảng điều khiển điện tử. Nhờ đó, công tác điều tiết và xả lũ của hồ Dầu Tiếng trong mùa mưa năm nay đã trở nên chủ động và an toàn hơn rất nhiều.

Ngoài ra, Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác Thủy lợi miền Nam cũng đã lập danh mục đầu tư trung hạn giai đoạn 2026 - 2030 trình Bộ Nông nghiệp và Môi trường, với tổng mức đầu tư dự kiến trên 864 tỷ đồng.

Song song với việc nâng cấp hạ tầng, chi nhánh quản lý hồ cũng đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ theo đúng chủ trương quốc gia về hiện đại hóa ngành thủy lợi và nông nghiệp. Ngoài hệ thống SCADA, một loạt thiết bị cảm biến mực nước, lưu lượng siêu âm đã được lắp đặt thêm. Camera giám sát độ nét cao đặt tại các vị trí trọng yếu như cửa tràn, cống xả giúp trung tâm điều hành nắm bắt tình hình 24/7.

Đặc biệt, dữ liệu thời tiết và thủy văn từ Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia cũng được kết nối trực tiếp với hệ thống điều hành, giúp nâng cao độ chính xác trong việc dự báo mưa, lũ. Trên nền tảng này, đơn vị quản lý đã phát triển ứng dụng điều khiển trên điện thoại di động, cho phép lãnh đạo và kỹ sư kỹ thuật giám sát, vận hành, ra quyết định từ bất kỳ đâu, đảm bảo tính linh hoạt và nhanh nhạy trong các tình huống khẩn cấp.

Hồ Dầu Tiếng cấp nước phục vụ đa mục tiêu. Ảnh: Thanh Tân/TTXVN

Theo Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi - Bộ Nông nghiệp và Môi trường, trước tác động của biến đổi khí hậu và áp lực gia tăng do quá trình đô thị hóa, hiện các hồ chứa nước lớn như Dầu Tiếng cần nên thường xuyên cập nhật kịch bản vận hành, xây dựng bản đồ ngập vùng hạ du và tổ chức diễn tập định kỳ để đảm bảo an toàn công trình và cộng đồng dân cư. Việc số hóa quản lý không chỉ tăng hiệu quả mà còn giúp chủ động ứng phó các kịch bản thiên tai cực đoan.

Ông Nguyễn Tùng Phong, Cục Trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi cho biết, hồ Dầu Tiếng là công trình trọng yếu liên vùng, sắp tới Cục sẽ chuyển 7 thủ tục được phân cấp về địa phương quản lý như: việc cấp phép các hoạt động trong phạm vi bảo vệ công trình; nhiệm vụ xây dựng và phê duyệt phương án bảo vệ công trình thủy lợi… để địa phương chủ động trong công tác quản lý. Tuy nhiên, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vẫn giữ lại một số nhiệm vụ có tính chất liên tỉnh, liên ngành như: xây dựng quy trình vận hành liên hồ chứa nước; xây dựng bản đồ ngập lụt do tính chất kỹ thuật cao và liên quan đến nhiều địa phương, bộ ngành.

Không chỉ giữ vai trò quan trọng về an ninh nguồn nước, hồ Dầu Tiếng sau hiện đại hóa còn hướng tới vận hành đa mục tiêu: phục vụ tưới tiêu, giảm ngập lũ, cung cấp nước sinh hoạt, hỗ trợ nuôi trồng thủy sản và tạo động lực phát triển kinh tế-xã hội cho toàn vùng.

Từ một công trình vận hành chủ yếu dựa vào kinh nghiệm thủ công, Hồ Dầu Tiếng hôm nay đã trở thành một mô hình “thủy lợi thông minh”, với hệ thống SCADA làm trung tâm điều khiển, dữ liệu số hóa, giám sát đa tầng, điều hành trên nền tảng số. Những thành tựu này không chỉ mang lại lợi ích thiết thực trước mắt mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hiện thực hóa chiến lược phát triển ngành thủy lợi hiện đại, bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu của Việt Nam.

Thanh Tân (TTXVN)