Hình ảnh gây sốc về hồ nước lớn nhất hành tinh

Biển Caspi là biển nội địa, hồ lớn nhất hành tinh. Đường vòng cung bao quanh hồ trải dài hơn 6.400 km và đi qua 5 quốc gia: Kazakhstan, Iran, Azerbaijan, Nga và Turkmenistan.

Các quốc gia này dựa vào Biển Caspi để đánh bắt cá, trồng trọt, làm du lịch và lấy nước sinh hoạt, cũng như trữ lượng dầu khí khổng lồ. Biển Caspi cũng giúp điều hòa khí hậu của vùng khô cằn này, cung cấp lượng mưa và độ ẩm cho Trung Á.

Nhưng hồ nước lớn nhất hành tinh này đang gặp rắc rối. Việc xây đập, khai thác quá mức, ô nhiễm và khủng hoảng khí hậu do con người gây ra đang thúc đẩy sự thu hẹp của hồ. Một số chuyên gia lo ngại Biển Caspi đang bị đẩy đến ngưỡng không thể phục hồi.

Hình ảnh vệ tinh của NASA cho thấy Biển Caspi bị thu hẹp từ năm 2005 đến năm 2022. Ảnh: NASA.

Số phận

Trong khi biến đổi khí hậu đang làm mực nước biển toàn cầu dâng cao, thì câu chuyện lại khác đối với các vùng nước hồ không giáp biển như Caspi. Hồ nước dựa vào sự cân bằng giữa nguồn cung là dòng chảy vào của các con sông, lượng mưa và nguồn thoát là quá trình bốc hơi. Sự cân bằng này đang thay đổi khi Trái Đất nóng lên, khiến hồ mất nước nhiều hơn và bị thu hẹp.

Tương lai của Biển Caspi có thể tương tự như số phận của Biển Aral gần đó, nằm giữa Kazakhstan và Uzbekistan. Biển Aral từng là một trong những hồ lớn nhất thế giới nhưng đã biến mất hoàn toàn, bị tàn phá bởi sự kết hợp giữa các hoạt động của con người và cuộc khủng hoảng khí hậu đang leo thang.

Trong hàng nghìn năm, Biển Caspi luôn ở mức cân bằng khi nhiệt độ dao động và các tảng băng tiến rồi lùi. Tuy nhiên, trong vài thập kỷ qua, sự suy giảm đang tăng tốc.

Biến đổi khí hậu và tình trạng thiếu mưa đã khiến một trong những con sông dài nhất của Iran, Ghezel Ozen, gần như khô cạn hoàn toàn vào tháng 2/2022. Ảnh: Loose Joints.

Hoạt động của con người đóng vai trò quan trọng khi các quốc gia xây dựng hồ chứa và đập. Biển Caspi được cung cấp nước bởi 130 con sông, nhưng khoảng 80% lượng nước chỉ đến từ sông Volga - con sông dài nhất châu Âu, uốn lượn qua miền Trung và miền Nam nước Nga. Theo Vali Kaleji, chuyên gia nghiên cứu Trung Á và Kavkaz tại Đại học Tehran, Nga đã xây dựng 40 con đập và đang phát triển 18 con đập khác.

Tuy nhiên, biến đổi khí hậu đang đóng vai trò ngày càng quan trọng, làm tăng tốc độ bốc hơi và gây ra lượng mưa thất thường hơn.

Matthias Prange, nhà mô hình hóa hệ thống Trái Đất tại Đại học Bremen ở Đức, cho biết mực nước Biển Caspi đã giảm kể từ giữa những năm 1990. Quá trình này tăng tốc kể từ năm 2005, giảm khoảng 1,5 m.

Khi thế giới ấm lên hơn nữa, mực nước sẽ "giảm mạnh", Prange nói với CNN. Nghiên cứu của ông dự đoán mực nước giảm 8-18 m vào cuối thế kỷ này, tùy thuộc vào tốc độ thế giới cắt giảm ô nhiễm nhiên liệu hóa thạch.

Một nghiên cứu khác cho thấy mực nước có thể hạ thấp tới 30 m vào năm 2100. Ngay cả trong những kịch bản nóng lên toàn cầu lạc quan hơn, phần nông hơn ở phía bắc của Biển Caspi, chủ yếu xung quanh Kazakhstan, cũng sẽ biến mất hoàn toàn, Joy Singarayer, giáo sư khí hậu học tại Đại học Reading và là đồng tác giả của nghiên cứu, cho biết.

Khủng hoảng

Đối với các quốc gia hưởng lợi từ Biển Caspi, đây là cuộc khủng hoảng thực sự. Các ngư trường sẽ thu hẹp, du lịch sẽ suy giảm và ngành vận tải biển sẽ chịu thiệt hại khi tàu thuyền phải vật lộn để cập cảng tại các thành phố cảng nông như Aktau, Kaleji của Đại học Tehran cho biết.

Tình hình đã trở nên thảm khốc đối với động vật hoang dã độc đáo của Biển Caspi. Đây là nơi sinh sống của hàng trăm loài, bao gồm cả loài cá tầm hoang dã đang có nguy cơ tuyệt chủng, nguồn cung cấp 90% trứng cá muối của thế giới.

Theo Wesslingh, hồ nước đã bị bao bọc bởi đất liền trong ít nhất 2 triệu năm, sự cô lập cực độ của nó đã dẫn đến "sự xuất hiện của những sinh vật độc đáo như những con sò kỳ lạ". Nhưng nước rút đang làm cạn kiệt lượng oxy, điều này "có thể xóa sổ những sinh vật còn sống sót sau hàng triệu năm tiến hóa". "Đó là một cuộc khủng hoảng lớn mà hầu như không ai biết đến", ông nói.

Những chiếc thuyền bỏ hoang ở cảng Kiashahr, miền Bắc Iran. Ảnh: Loose Joints.

Hải cẩu Caspian, loài động vật biển có vú đang bị đe dọa không tìm thấy ở bất kỳ nơi nào khác trên Trái Đất, cũng gặp nguy hiểm. Các địa điểm sinh sản của chúng ở vùng Biển Caspian nông hơn ở phía đông bắc đang thay đổi và biến mất. Loài động vật này cũng đang phải vật lộn với tình trạng ô nhiễm và đánh bắt quá mức.

Assel Baimukanova, nhà nghiên cứu tại Viện Thủy sinh học và Sinh thái học ở Kazakhstan, cho biết các cuộc khảo sát cho thấy số lượng hải cẩu giảm đáng kể. Các nhà khoa học đã đếm được 25.000 con tại một địa điểm kéo lên quần đảo Durnev ở phía đông bắc Biển Caspi vào năm 2009. "Đến mùa xuân năm 2020, chúng tôi không còn nhìn thấy một cá thể nào nữa", bà nói.

Không có giải pháp nào dễ dàng để giải quyết cuộc khủng hoảng này. Biển Caspi nằm giữa 5 quốc gia và mỗi nước sẽ trải qua sự suy giảm theo những cách khác nhau. Không có quốc gia nào phải chịu trách nhiệm, nhưng nếu không hành động tập thể, thảm họa của Biển Aral có thể sẽ lặp lại, Kaleji cho biết. "Không có gì đảm bảo Biển Caspi sẽ trở lại chu kỳ tự nhiên và bình thường", ông nói thêm.

Lê Vy