Hiện thực hóa khát vọng đường sắt đô thị: TP.HCM cần tập đoàn phát triển Metro và TOD

* Nhìn lại quá trình xây dựng tuyến Metro số 1, theo ông, những bài học quan trọng nào có thể rút ra để giúp các tuyến metro tiếp theo thực hiện hiệu quả hơn?

- Việc khánh thành tuyến Metro số 1 không chỉ đáp ứng kỳ vọng của người dân TP.HCM mà còn mang lại nhiều bài học quan trọng, giúp các tuyến tiếp theo triển khai xây dựng nhanh và hiệu quả hơn. Tôi muốn nhấn mạnh bốn kinh nghiệm:

Thứ nhất, cần giải phóng mặt bằng triệt để trước khi khởi công, cụ thể là phải có quỹ đất sạch trước. Nếu bàn giao mặt bằng không hoàn chỉnh thì tiến độ xây dựng bị chậm, hợp đồng bị ảnh hưởng, chi phí đội lên, thậm chí có thể phải bồi thường theo quy định quốc tế.

Thứ hai, cần phối hợp liên ngành ngay từ đầu. Metro không chỉ là phương tiện giao thông công cộng mà còn là động lực phát triển thương mại, dịch vụ, du lịch. Khi làm tuyến Metro số 1, chỉ tập trung vào giao thông mà chưa tính đến quy hoạch đô thị, không gian ngầm, cảnh quan. Vì vậy, các tuyến sau phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa các sở, ban, ngành ngay từ giai đoạn lập kế hoạch.

Thứ ba, cần đảm bảo nguồn vốn đầy đủ và kịp thời. Bài học từ Metro số 1 cho thấy rõ điều này. Trong bối cảnh thành phố hướng đến giảm phụ thuộc vào vốn ODA thì các nguồn lực từ trái phiếu chính phủ, khai thác quỹ đất và huy động nguồn lực xã hội phải được tính toán ngay từ đầu để đảm bảo dòng tiền xây dựng liên tục. Đặc biệt, việc áp dụng mô hình TOD (phát triển đô thị kết nối với hệ thống giao thông công cộng) sẽ tạo ra giá trị gia tăng lớn, giúp Thành phố thu về nguồn ngân sách đáng kể từ đấu giá đất.

Thứ tư, cần hoàn thiện đầy đủ cơ chế pháp lý. Metro là loại hình chưa có tiền lệ ở Việt Nam, nên khi gặp vướng mắc, việc phải xin ý kiến Trung ương kéo dài thời gian, là một trong nhiều nguyên nhân khiến tuyến Metro số 1 bị đình trệ. TP.HCM cần tận dụng triệt để Nghị quyết 188/2025/QH15 của Quốc hội Về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để phát triển mạng lưới đường sắt đô thị tại Hà Nội, TP.HCM cùng với Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội Về thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP.HCM để tự quyết trong một số vấn đề quan trọng khi xây dựng các tuyến metro.

* Theo ông, với vai trò là tuyến metro định hình tiêu chuẩn, Metro số 2 cần áp dụng mô hình như thế nào?

- Metro số 2 cần được quy hoạch theo mô hình TOD ngay từ đầu, thay vì xây dựng metro trước rồi mới tính đến phát triển đô thị. TOD không chỉ giúp phát triển đô thị bền vững mà còn tạo động lực phát triển kinh tế, thương mại và dịch vụ. Các ga metro trở thành trung tâm thu hút mua sắm, ăn uống, giải trí, tạo nguồn thu lớn để tái đầu tư hạ tầng cơ sở.

Theo kinh nghiệm quốc tế, TOD cần được quy hoạch đồng bộ trong bán kính 800m quanh các ga và 400m dọc theo tuyến metro, đảm bảo khả năng tiếp cận thuận tiện. Với TP.HCM, để tối ưu hóa quỹ đất quanh nhà ga và thu hút đầu tư, cần có cách sử dụng đất rõ ràng. Xác định vị trí, ranh giới, diện tích đất thu hồi theo quy định, tổ chức đấu giá để tạo nguồn vốn cho metro. Nếu không thu hồi đất cũng cần cơ chế thu thuế giá trị gia tăng từ việc đất tăng giá sau khi metro hoạt động, tạo nguồn lực tái đầu tư. Khu vực khác, đặc biệt là nơi dân cư đông đúc nên tập trung chỉnh trang, hỗ trợ người dân nâng cấp nhà cửa, phát triển kinh doanh. Rất cần khai thác hết tiềm năng không gian ngầm. Nếu có cơ chế phù hợp, Thành phố kêu gọi doanh nghiệp tham gia phát triển các tuyến metro, tối ưu hiệu quả khai thác mô hình TOD mà không phụ thuộc quá nhiều vào ngân sách. Đây là bài học thực tế mà Montreal (Canada) hay Seoul (Hàn Quốc) đã rất thành công.

* Vậy theo ông, TP.HCM cần những giải pháp gì để thu hút nguồn lực từ tư nhân đồng thời đảm bảo sự phối hợp đồng bộ giữa xây dựng metro, chỉnh trang đô thị và phát triển TOD nhằm tối ưu hóa hiệu quả đầu tư?

- Nếu chỉ dựa vào ngân sách nhà nước thì rất khó xây dựng các tuyến metro nhanh và đồng bộ. Thành phố cần có cơ chế huy động vốn tư nhân, giống như cách Montreal đã làm. Montreal có hệ thống thành phố ngầm lớn nhất thế giới, nhưng phần lớn không gian ngầm được xây bằng vốn tư nhân. Họ có cơ chế khuyến khích nhà đầu tư tham gia bằng cách cho phép khai thác thương mại dài hạn tại các khu vực gắn với metro. TP.HCM có thể học hỏi mô hình này, tạo ra hành lang pháp lý minh bạch để doanh nghiệp thấy được lợi ích và yên tâm đầu tư vào không gian ngầm. Tương tự với các khu đô thị TOD, cần cho nhà đầu tư thấy tầm nhìn dài hạn thông qua việc công bố quy hoạch TOD cụ thể, xác định rõ các khu vực chỉnh trang, khu vực phát triển mới, và quỹ đất dành cho đấu giá. Cần có cơ chế đấu giá công khai, minh bạch, tránh thất thoát ngân sách và tạo niềm tin cho nhà đầu tư. Đồng thời TOD không chỉ là quy hoạch đất đai mà còn liên quan đến hệ thống pháp lý, tài chính và vận hành. Để quản lý và điều phối các thành phần liên quan trong một chương trình lớn, từ việc xây dựng metro, không gian ngầm đến phát triển thương mại, dịch vụ và bất động sản quanh ga, theo tôi, TP.HCM không thể chỉ giao việc này cho một sở hay một cơ quan riêng lẻ mà cần thành lập tập đoàn phát triển metro và TOD, chịu trách nhiệm kết nối các nguồn lực, có kế hoạch phát triển một cách đồng bộ, tránh mất thời gian và lãng phí nguồn lực.

* Tập đoàn ấy nên hoạt động theo cơ chế nào, thưa ông?

- Tập đoàn ấy phải có sự tham gia của cả Nhà nước và tư nhân, hoạt động theo mô hình như một công ty cổ phần. Thành phần đầu tiên là sở, ngành liên quan, UBND TP.HCM có cổ phần cao nhất trong tập đoàn, điều phối nhịp nhàng các sở, ngành. Quan trọng là phải có nhà đầu tư tư nhân chiến lược tham gia cổ phần ngay từ đầu.

Cơ chế vận hành của tập đoàn ấy cần linh hoạt, có quyền thu hút vốn, tổ chức đấu giá quỹ đất quanh metro, triển khai xây dựng công trình không gian ngầm, và chia sẻ lợi ích với các nhà đầu tư. Như vậy, TP.HCM không chỉ xây được metro mà còn tạo ra nhiều TOD bền vững, giúp Thành phố có nguồn thu lâu dài để tái đầu tư hạ tầng giao thông.

* Cảm ơn ông!

Hưng Khánh