Hiểm họa thiên tai rình rập các siêu đô thị mới nổi

Ôtô đỗ trên cầu tránh lũ ở huyện Hat Yai, tỉnh Songkhla của Thái Lan hôm 24/11. Ảnh: Reuters.

Tương lai của nhân loại đang đặt ở một số nơi dễ bị tổn thương nhất trên hành tinh, tác giả David Flicking của tờ Bloomberg nhận định. Vành đai gió mùa từ Đông Nam Á đến Tây Phi vừa là nơi đô thị hóa nhanh nhất, vừa là vùng dự kiến chịu lượng mưa cực đoan tăng mạnh nhất trên thế giới.

Hồi tháng 11, Báo cáo Triển vọng Đô thị hóa Thế giới 2025 của Liên Hợp Quốc kết luận dân số thế giới đang ngày càng đông đúc ở một nhóm siêu đô thị thường nằm ở vùng trũng, có thu nhập trung bình ở châu Á và châu Phi. Thủ đô Jakarta của Indonesia (42 triệu người) và Dhaka của Bangladesh (37 triệu người) đã soán ngôi vị thành phố đông nhất thế giới của Tokyo (Nhật Bản) với 33 triệu dân.

Thành phố Mexico và Sao Paulo (Brazil) bị Thượng Hải (Trung Quốc) và Cairo (Ai Cập) vượt qua trong danh sách 10 siêu đô thị lớn nhất. Bangkok (Thái Lan), Delhi (Ấn Độ), Karachi (Pakistan), Lagos (Nigeria), Luanda (Angola) và Manila (Philippines) là một số thành phố phát triển nhanh nhất trong các đô thị có hơn 10 triệu dân.

Trong những tuần gần đây, nhiều khu vực chứng kiến đợt mưa lũ tàn khốc. Hơn 1.300 người đã thiệt mạng trong một đợt mưa lũ kéo dài từ Sri Lanka đến Việt Nam, với hơn 750 chết ở phía bắc đảo Sumatra của Indonesia và ít nhất 170 người tử vong ở miền Nam Thái Lan.

Theo Bloomberg, đây không phải là những sự kiện thảm khốc chưa từng có tiền lệ. Hầu hết nền văn minh sơ khai của loài người phát triển dọc theo các thung lũng sông dễ ngập lụt. Tại những vùng nông thôn ở khu vực Đông Nam Á, người dân thường xây nhà sàn với mái dốc đứng để nước dễ thoát. Mọi người cũng thường cảnh báo không nên xây nhà gần những con sông dễ vỡ bờ.

Tuy nhiên, trước biến đổi khí hậu, những kinh nghiệm truyền thống này chưa đủ sức để chống chọi với các thách thức thiên tai ngày càng khó lường và khốc liệt.

Các siêu đô thị trong vùng gió mùa

Cứ mỗi khi một khu vực nóng thêm một độ, khả năng giữ ẩm của không khí lại tăng khoảng 7%. Đây là con số khổng lồ, khi một cơn bão có thể chứa tới nửa tỷ tấn nước.

Kinh nghiệm dân gian, giống các bản đồ lũ lụt hiện đại, dựa trên hiểu biết lịch sử về cách nước mưa vận hành. Tuy nhiên, khi Trái đất nóng lên, những cách dự báo đó đang dần trở nên vô nghĩa.

Rủi ro lớn nhất tập trung tại các siêu đô thị đông đúc. Theo Liên Hợp Quốc, dân số nông thôn hiện vào khoảng 1,5 tỷ người và sẽ gần như ngừng tăng trước khi suy giảm vĩnh viễn vào thập niên 2040. Ngược lại, khoảng 2/3 mức tăng dân số từ nay đến năm 2050 sẽ diễn ra tại các đô thị.

Xe tải bị mắc kẹt trên sông ở Padang, tỉnh Tây Sumatra, Indonesia hôm 30/11. Ảnh: Reuters.

Khoảng 50% trong số một tỷ dân thành thị mới sẽ tập trung ở 7 quốc gia, phần lớn nằm trong vành đai gió mùa châu Á và châu Phi: Ấn Độ, Nigeria, Pakistan, Cộng hòa Dân chủ Congo, Ai Cập, Bangladesh và Ethiopia.

Không giống dân nông thôn thường có thể định cư ở khu vực ổn định, người di cư ra thành thị hiếm khi có lựa chọn về nơi ở. Điều này lý giải nhiều khu ổ chuột mọc lên ở những khu vực trước đây bỏ hoang vì quá nguy hiểm, từ sườn đồi dễ sạt lở ở Favelas (Brazil) và Barrios (Venezuela), đến khu đất ngập nước ở Dharavi (Mumbai), Khlong Toei (Bangkok) và Makoko (Lagos).

Ít khu vực trong số này có đủ nguồn lực giải quyết các thách thức kỹ thuật nhằm chống chịu thời tiết khắc nghiệt. Trong 1,8 tỷ người có nguy cơ lũ lụt toàn cầu, chỉ 11% sống ở các nước thu nhập cao.

Không bắt kịp tốc độ phát triển

Không giống nạn đói và bệnh truyền nhiễm, lũ lụt đô thị thảm khốc hiếm khi do nghèo đói cùng cực. Thay vào đó, vấn đề nằm ở việc cơ sở hạ tầng của siêu đô thị không theo kịp tốc độ phát triển dân cư.

Hat Yai là khu vực chịu thiệt hại nặng nề nhất vì lũ lụt trong tuần qua ở Thái Lan. Đây là điểm đến du lịch và mua sắm sầm uất gần biên giới Malaysia, có một đặc khu kinh tế và một sân bay bận rộn hàng đầu cả nước. Tại Sri Lanka, thủ đô Colombo bị ảnh hưởng dữ dội nhất.

Lũ lụt đô thị thảm khốc hiếm khi do nghèo đói cùng cực mà do cơ sở hạ tầng không theo kịp tốc độ phát triển. Ảnh: Reuters.

Tình hình mới đặt trách nhiệm nặng nề lên vai chính quyền thành phố và quốc gia. Giới lãnh đạo đang trông cậy vào các thành phố làm động lực tăng trưởng trong những thập niên tới, nhưng họ cũng cần nỗ lực hết mình ứng phó với những thảm họa thiên nhiên luôn rình rập phá vỡ kết cấu đô thị.

Các trung tâm lớn của Ấn Độ đang đối mặt với tình trạng thiếu nước và ô nhiễm đô thị nghiêm trọng, một minh chứng rõ nét cho quá trình đô thị hóa chưa hiệu quả.

Sông ngòi và bờ biển, vốn mang theo nguồn nước ngọt và kết nối toàn cầu, từ lâu đã là huyết mạch của các thành phố lớn trên thế giới. Tuy nhiên, khi mực nước biển dâng cao và lũ lụt tàn khốc biến nhiều khu vực thành nơi không thể sinh sống, chính những gì từng đem lại sự sống cho con người lại có nguy cơ thành mối nguy.

Trí Ân