Hành trình sáng tạo từ... sợi dứa

Hành trình sáng tạo nghệ thuật với giấy dứa của các nghệ sĩ và thiết kế thời trang với vải tự nhiên mang theo sứ mệnh bảo vệ môi trường, thông qua giải pháp cung cấp nguyên liệu xanh bền vững từ phụ phẩm nông nghiệp.

Các tác phẩm hội họa được vẽ trên giấy dứa của họa sĩ Trần Thị Thu trong không gian triển lãm sắp đặt "Mưỡu" tại 22 Hàng Buồm.

Vẽ tranh trên chất liệu giấy dứa

Sau hành trình với “Đẻ đất đẻ nước”, một triển lãm sắp đặt diễn xướng tại thành phố Hồ Chí Minh, họa sĩ Thu Trần (Trần Thị Thu) lại ngược ra Bắc làm “Mưỡu”, tiếp tục một câu chuyện mới của hội họa và âm nhạc dựa trên cảm hứng từ ca trù. Điểm đặc biệt là, trong hai triển lãm tại Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, những bức tranh trừu tượng của họa sĩ Thu Trần đều được thể hiện trên chất liệu giấy dứa tự làm.

Với triển lãm sắp đặt nghệ thuật “Mưỡu”, họa sĩ Thu Trần đã vẽ màu nước trên chất liệu giấy dứa do chính chị nghĩ cách chế tạo từ sợi lá dứa, vỏ dó và vỏ cây dướng. Trên những bản giấy thâm nâu, xù xì, những nét vẽ trừu tượng bằng màu nước của họa sĩ Thu Trần như một cuộc đối thoại với những “Thề non nước”, “Hồng hồng tuyết tuyết”, “Tỳ bà hành”... cùng giọng hát của những ca nương tên tuổi một thời như Quách Thị Hồ, Phó Thị Kim Đức, cho đến những giọng ca đương đại, đang tiếp nối mạch nguồn ca trù trong đời sống hiện đại.

“Lần này tôi thể hiện trên giấy tự làm, đáp ứng mong muốn về mặt không gian, màu sắc cũng như cho tôi đủ cảm giác nặng - nhẹ, nông - sâu, day dứt... từ đó truyền cảm hứng tìm lại để nghe và hiểu hơn những lời ca, tiếng hát trong nghệ thuật ca trù. Những câu thơ của Tản Đà, Nguyễn Du, Dương Khuê hay Bạch Cư Dị... Ai hát và hát như thế nào?... Tôi tìm hiểu và cảm nhận rõ hơn thân phận của đào nương khi trút hết tâm tư, tình cảm của mình trong câu hát, cảm nhận được những day dứt, sự cố gắng giữ gìn những thanh âm như tiếng lòng người Việt” - họa sĩ Thu Trần chia sẻ.

Giấy dứa là chất liệu còn khá mới lạ và tại nước ta, ngoài Thu Trần, không nhiều họa sĩ thực hành hội họa với nó. Nếu như giấy dó đã trở thành một chất liệu vô cùng quen thuộc, hiện diện không chỉ trong hội họa, sắp đặt, làm các sản phẩm thủ công thì giấy dứa là một tìm tòi, phát hiện tương đối mới. Từ những xơ rối trong quá trình tách sợi để làm nên những tấm vải dứa, họa sĩ Thu Trần đã tận dụng, kết hợp kỹ thuật làm giấy thủ công để làm nên những tấm giấy dứa, có thể dùng trong hội họa.

Họa sĩ Thu Trần cho biết: “Thực sự đó là những đầu thừa, đuôi thẹo của lá dứa, người ta vứt đi, chúng tôi đã gom lại được gần 1 tấn để nhờ bà con ở Lương Sơn (Hòa Bình) làm ra giấy dứa. Tôi rất xúc động khi bắt đầu từ lá dứa, chúng ta đã làm ra sợi, ra vải, kết hợp với sợi tơ tằm... và mỗi cụm xơ dứa lại cho ra một màu sắc giấy có sắc độ khác nhau. Lúc đầu, bà con tẩy bớt đi cho trắng nhưng sau đó, tôi chọn cách làm tự nhiên là kết hợp với giấy dó, giấy dướng, để ra những bản giấy vừa nhẵn mịn, vừa có độ thô ráp, xù xì như ý, khổ nhỏ nhất là 70cm x 45cm, khổ to nhất 95cm x 95cm”.

Thực hành nghệ thuật với các chất liệu giấy truyền thống, họa sĩ Thu Trần từng sử dụng giấy chuối, giấy giang để vẽ tranh. Với hai sản phẩm chính là giấy giang trắng và giấy giang nhuộm củ nâu, có độ bền không thua kém giấy dó, chị từng kết hợp giấy giang với màu nước, vẽ sơn mài trên giấy giang bồi trên toan. Những tác phẩm hội họa trên giấy chuối của chị cũng thể hiện nét thâm trầm, giản dị, mang đến sắc thái riêng. Còn với giấy dứa, độ dày, độ bền cao hơn, nhiều sắc độ để chị có thể tung tẩy theo mạch cảm xúc của mình.

Đối với người họa sĩ, chất liệu như một sự bổ trợ để thể hiện ý tưởng, cũng là hành trình thử nghiệm để mở rộng biên độ sáng tạo, đồng thời mang đến một đời sống mới, tiếp nối tinh thần cho giấy truyền thống. Trong tương lai không xa, bằng sự khéo léo về tay nghề, sự linh hoạt về ý tưởng, sẽ có những sản phẩm thủ công hay đồ dùng sinh hoạt hằng ngày với chất liệu giấy dứa, sẽ hiện diện một cách thường xuyên hơn trong đời sống.

Sợi dứa và ứng dụng trong thời trang hiện đại

Một sản phẩm thời trang làm từ vải dứa.

Không chỉ dừng lại ở việc sản xuất giấy dứa, vải dứa đã ra đời và bước đầu được các hãng thời trang, nhà thiết kế chọn lựa như góp thêm cho hành trình hướng đến sự bền vững, thân thiện với môi trường của ngành dệt may nước nhà.

Hằng năm, sau mỗi vụ thu hoạch dứa, bà con thường phun thuốc cỏ cháy và đốt lá dứa. Điều này phát thải ra môi trường một lượng lớn khói, bụi và hóa chất, không chỉ làm ô nhiễm không khí mà còn phá hủy hệ vi sinh trong đất. Theo nước mưa, những chất độc này sẽ ngấm vào mạch nước ngầm, chảy ra nước mặt... với nguy cơ ô nhiễm cao.

Khi nhìn thấy điều đó, suy nghĩ đầu tiên của chị Vũ Thị Liễu, Giám đốc điều hành Công ty Nghiên cứu sản xuất và phát triển sợi Eco (Ecosoi) là làm thế nào để mọi người có thể dừng việc đốt lá dứa, bằng cách biến nó thành sản phẩm gì đó. Người ta sẽ rất vất vả để xử lý lá dứa bằng cách ủ phân vi sinh vì nó rất cứng, dai và nhiều xơ.

Chị Vũ Thị Liễu cho biết: “Khi tìm hiểu về ngành dệt may, tôi được biết hơn 90% xơ, sợi được nhập từ nước ngoài. Ý tưởng đầu tiên của tôi là có thể biến lá dứa thành nguyên liệu xơ để cung cấp cho ngành dệt may trong nước. Chúng tôi nghiên cứu từ máy tách xơ đầu tiên bằng cơ, chỉ xử lý được 100kg lá dứa. Chúng tôi lại tiếp tục cải tiến, nâng công suất của máy lên tới 4 lần. Tuy vậy, trong quá trình đó, đã có lần khả thi về mặt công suất nhưng lại không khả thi về mặt chất lượng. Điều chỉnh cho khả thi về chất lượng xơ sợi nhưng lại không khả thi về mặt công suất. Đó là một quá trình vừa làm vừa nghiên cứu, đảm bảo an toàn, vừa đảm bảo năng suất của máy”.

Quy trình làm ra sợi dứa cũng có nhiều công đoạn. Thời gian ngâm, rửa, tách keo cũng cần có sự điều chỉnh để tối ưu, sao cho chất lượng xơ sợi được tốt nhất. Tất cả quá trình đó đều đòi hỏi thời gian và sự nghiêm túc để ra được bộ quy trình sản xuất như hiện nay. Sau khoảng 1 năm, chị Vũ Thị Liễu và các cộng sự tại Ecosoi đã hoàn thiện máy móc và quy trình sản xuất xơ thô. Khi chào bán xơ thô, mọi người khá thờ ơ bởi hoài nghi việc ứng dụng nó trong ngành dệt may, giày da và một số ngành khác.

Sản phẩm thời trang làm từ vải dứa.

Thêm một lần nữa, chị Vũ Thị Liễu đã nghiên cứu cách thức xử lý từ xơ ra sợi, sau đó dệt thành vải dứa với sự hỗ trợ của các làng nghề (với sản phẩm dệt tay), các nhà máy lớn (với sản phẩm dệt máy khổ rộng), phục vụ cho các phân khúc thị trường khác nhau. Đến nay, Ecosoi đã có đầy đủ các mẫu vải dệt tay, dệt máy, các loại sợi với chỉ số, tỉ lệ khác nhau, chứng minh xơ dứa có nhiều ứng dụng trong ngành thời trang, may mặc, đặc biệt tập trung vào phân khúc khách hàng thời trang bền vững. Cụ thể là 20 - 30 mẫu vải dệt thoi - để may áo vest, áo dài, sơ mi, 20 mẫu vải dệt kim - để may những loại áo co giãn, bó vào cơ thể, được các hãng thời trang quan tâm, chào đón.

Việc sản xuất sợi dứa, vải dứa của Việt Nam đã góp phần tận dụng một nguồn tài nguyên quý, góp phần bảo vệ môi trường, tạo ra nhiều việc làm cho người dân địa phương. Vải dứa hiện đã đến với một số quốc gia trên thế giới như Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada, Anh, Thụy Sĩ, Hoa Kỳ... Các nghệ sĩ, nhà thiết kế và các hãng may mặc sẽ là cánh tay nối dài để đưa những sản phẩm từ xơ dứa, sợi lá dứa đến người tiêu dùng, giúp họ cảm nhận được sự lành, mát, góp phần bảo vệ môi trường trên từng sản phẩm nghệ thuật.

Phương Thúy