Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác - Danh nhân văn hóa thế giới

Khu di tích Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, thôn Liêu Xá, xã Liêu Xá (Yên Mỹ). Ảnh Báo Hưng Yên.

Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (còn có tên là Lê Hữu Huân) sinh năm Giáp Thìn 1724 tại làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương (nay là xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên) trong dòng tộc Lê Hữu nổi tiếng với truyền thống khoa bảng, nhiều người đỗ đạt làm quan dưới thời Hậu Lê. Thân phụ ông là Lê Hữu Mưu (1675 - 1739), đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Canh Dần niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 6 (1710) đời Lê Dụ Tông, làm quan đến chức Hữu thị lang Bộ Công, Nhập thị kinh diên, được phong tước Phu Đình Bá, sau khi mất được truy tặng hàm Thượng thư.

Vốn có tư chất thông minh, nổi tiếng học giỏi, song bấy giờ xã hội rối ren nên sau khi chọn con đường nghiên cứu binh thư, luyện tập võ nghệ và gia nhập quân đội, ông lại rời khỏi quân đội, nhiều lần từ chối sự đề bạt thăng thưởng để về quê mẹ ở thôn Bàu Thượng, xã Tình Diệm (nay là xã Quang Diệm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh) để chăm mẹ già và các cháu nhỏ mồ côi. Cũng từ đây, ông chuyên tâm học nghề làm thuốc, chữa bệnh cứu người. Ít năm sau, Lê Hữu Trác chính thức hành nghề thuốc, chữa bệnh, dạy học trò, nghiên cứu sách y học, trao đổi lý luận, biên soạn và hoàn thành cơ bản bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh vào năm 1770. Năm 1782, tiếng tăm thầy thuốc Hải Thượng Lãn Ông đã truyền tới Kinh thành, chúa Trịnh triệu Lê Hữu Trác về Kinh để chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán và chúa Trịnh Sâm. Nhiều quan đại thần, danh sĩ tìm đến nhờ Lê Hữu Trác chữa bệnh, kê đơn thuốc và giao lưu thơ ca… Trong chuyến đi này, Lê Hữu Trác đã viết cuốn Thượng Kinh ký sự. Trở về quê mẹ, Lê Hữu Trác tiếp tục hành nghề thuốc, biên soạn và hoàn thiện bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh. Lê Hữu Trác mất vào ngày Rằm tháng Giêng năm Tân Hợi (1791). Sau khi qua đời, các bài thuốc và sách của Lê Hữu Trác đều được lưu truyền, sử dụng rộng rãi; các di sản y học, văn học, y đức của ông được nhiều thế hệ học trò, các nhà nghiên cứu đánh giá rất cao và học tập, noi theo.

Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác là người đầu tiên đưa ra những quan điểm mới về y đức trong lịch sử y học Việt Nam và y đức cũng là một trong những tư tưởng lớn nhất được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm của ông (trong bài Y huấn cách ngôn và các tập Dương án, Âm án, Y lý thâu nhàn, Thượng Kinh ký sự). Lê Hữu Trác luôn coi nghề y là một nhân thuật - một nghệ thuật của lòng thương người và trách nhiệm đối với bệnh nhân. Theo ông, một thầy thuốc giỏi không chỉ cần có kiến thức y học sâu rộng mà cần phải có tấm lòng từ bi, biết cảm thông và chia sẻ với nỗi đau của người bệnh. Đây là một tư tưởng hết sức tiến bộ và nhân văn, nhấn mạnh việc người thầy thuốc phải luôn đặt lợi ích của bệnh nhân lên trên hết, phải xem việc cứu người là sứ mệnh cao cả chứ không phải là một nghề nghiệp chỉ để vụ lợi, kiếm sống. Tư tưởng này đã góp phần quan trọng xây dựng nên nền tảng y đức của y học Việt Nam.

Ông cho rằng: “Đạo y là một nhân thuật, chuyên lo cho tính mệnh con người, phải biết lo lắng cái lo của người, cùng vui với cái vui của người, chỉ lấy việc làm sống người làm phận sự của mình, không được mưu lợi, kể công". Hải Thượng Lãn Ông nêu rõ và yêu cầu những phẩm chất cần có của người thầy thuốc “Nhân là một đức tính cơ bản của người làm nghề y. Đức tính cơ bản ấy là điều kiện tiên quyết để vào nghề y; nếu không có lòng nhân, không biết quan tâm đến người khác thì nên đi kiếm sống bằng nghề khác”. Theo ông: “Đạo làm thuốc là một học thuật cao quý để giữ gìn mạng sống, cũng là đầu mối lớn lao về đạo đức chân chính”; “không có nghề nào nhân đạo bằng nghề y cứu sống người”; “không có nghề nào vô nhân đạo bằng nghề y thiếu đạo đức”.

Quan điểm y đức của Lê Hữu Trác không chỉ được thể hiện rõ trong Y huấn cách ngôn mà còn được thể hiện qua những hoạt động, ứng xử trong thực tiễn hành nghề của ông. Trong chuyên luận “Những lời dạy của các tôn y Việt Nam về Y đức” của Giáo sư Ngô Gia Hy đã thống kê được 94 điều, trong đó có 72 điều rút ra từ tác phẩm của Hải Thượng Lãn Ông (38 điều từ Y huấn cách ngôn, 24 điều từ Dương án, Âm án, 10 điều từ tập thơ Y lý thâu nhàn và tập Thượng Kinh ký sự). Những quan điểm y đức của Lê Hữu Trác có sự tương đồng lớn với Lời thề Hippocrate (460 - 377 trước CN) - người được coi là cha đẻ của y học phương Tây.

Nghiên cứu, chọn lọc và tiếp thu những tinh hoa của y học cổ truyền Trung Hoa, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác đã sáng tạo ra các phương pháp mới, phù hợp với thể trạng và điều kiện sống của người Việt Nam. Nhờ đó xây dựng nên một hệ thống lý luận và phương pháp chữa bệnh của nền y học cổ truyền Việt Nam mang tính thực tiễn cao và khả năng ứng dụng rộng rãi trong cuộc sống. Ông đã tập hợp và sưu tập các bài thuốc, vị thuốc với số lượng lớn bài thuốc hiệu quả, từ các sách, bài thuốc trong dân gian, bài thuốc gia truyền. Nhiều bài được chính Lê Hữu Trác sáng chế, sử dụng, kiểm nghiệm. Bộ sách nổi tiếng Hải Thượng Y tông tâm lĩnh gồm 28 tập, 66 quyển là công trình tâm huyết cả đời thầy thuốc của ông và được nhân dân gìn giữ, sưu tập với các tên gọi: Lãn Ông tâm lĩnh (do chính Lê Hữu Trác đặt tên); Hải Thượng Y tông tâm lĩnh (tên gọi phổ biến); Tân thuyên Hải Thượng Y tông tâm lĩnh toàn trật (tên theo Thư viện Quốc gia)... Bộ sách có giá trị lớn về khoa y dược, góp phần khẳng định chân lý riêng của nền y học cổ truyền Việt Nam, gắn liền kinh nghiệm thực tiễn, phù hợp với phong thổ và dược liệu Việt Nam; thể hiện bản chất tốt đẹp của một nền y học thuần Việt, thấm nhuần đạo đức và đầy tính nhân văn, nhân đạo. Đây chính là một bộ tùng thư chuyên về y học của một tác gia Việt Nam. Nội dung sách rất phong phú, bao quát tất cả lý luận kinh điển đông y xưa về các khoa nội, ngoại, phụ nữ, sản, trẻ em, sởi, đậu mùa, phương thuốc, y án, bản thảo, dược vật,... "là một bộ sách mà tác giả đã khổ công nghiên cứu, hết sức thực nghiệm, một công trình lâu ngày dài tháng, ròng rã suốt 30 năm, dầy kinh nghiệm và bắt đầu viết sách trong 10 năm mới làm xong” . Ngoài lĩnh vực y học (Đông y), bộ sách còn có giá trị về nhiều lĩnh vực như: văn học, lịch sử, giáo dục, văn hóa học…

Lê Hữu Trác còn là nhà văn hóa có đóng góp quan trọng đối với nền văn học, văn hóa dân tộc. Bên cạnh Y tông tâm lĩnh với các nội dung xuất sắc về y học, Lê Hữu Trác còn thể hiện tài năng văn chương xuất sắc của một nhà văn hóa lớn của dân tộc. Với tư cách là một tác gia văn học, Lê Hữu Trác vừa là nhà thơ, vừa là nhà văn có phong cách, cá tính tài hoa, độc đáo và có nhiều đóng góp quan trọng cho lịch sử văn học dân tộc. Ông để lại một khối lượng văn thơ không nhỏ, trong đó đặc biệt Thượng kinh ký sự - phần cuối cùng (quyển 66) của bộ Hải Thượng Y tông tâm lĩnh đã đưa Lê Hữu Trác vào danh sách các tác gia lớn của văn học Việt Nam.

Với vốn văn hóa uyên thâm, vốn sống phong phú, tài năng sáng tạo và tấm lòng nhân ái bao dung, Lê Hữu Trác luôn nói đi đôi với làm, lý thuyết gắn liền với thực tiễn, thực hành... Tất cả lời nói và hoạt động của ông đều hướng về con người, về Chân - Thiện - Mỹ. Tư tưởng Lê Hữu Trác không chỉ ảnh hưởng sâu rộng đến nền y học cổ truyền Việt Nam mà còn tiếp tục có giá trị trong bối cảnh y học hiện đại. Những triết lý của ông về y đức, y lý, y thuật không chỉ là kim chỉ nam cho ngành y cổ truyền mà còn là những nguyên tắc cốt lõi mà y học hiện đại đang hướng tới. Những tác phẩm của ông không chỉ là tài liệu y học quý giá mà còn là những giá trị, bài học về đạo đức, trách nhiệm và lòng nhân ái của người thầy thuốc. Để tưởng nhớ công ơn và những đóng góp của Lê Hữu Trác, nhân dân đã xây dựng các Khu Di tích Hải Thượng Lãn Ông tại làng Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên và tại huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Đây là các quần thể di tích lưu giữ những tư liệu, hiện vật quý liên quan đến cuộc đời, sự nghiệp khám chữa bệnh của Lê Hữu Trác… Các di tích này đã được xếp hạng di tích quốc gia và đầu tư tôn tạo; nhiều con đường, trường học trên cả nước được đặt tên Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác.

Với bất kỳ tư cách nào và ở lĩnh vực nào, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác luôn là một Nhân cách - Trí tuệ - Tâm hồn lớn; tấm gương về lao động, học tập và sáng tạo; hết mực yêu thương con người, trọng điều nhân nghĩa. Đại danh y Lê Hữu Trác xứng đáng với tầm vóc danh nhân văn hóa mang tầm quốc tế, đúng với lý tưởng, sứ mệnh mà UNESCO thúc đẩy “theo hướng đoàn kết các dân tộc, lòng khoan dung, lý tưởng hòa bình, đối thoại giữa các nền văn hóa và hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc”. Với kiến thức uyên thâm, với tinh thần trách nhiệm cao cả trong nghề nghiệp, lòng nhẫn nại, tận tâm, đức hy sinh và lòng thương yêu người bệnh vô bờ bến, ông là người dựng "ngọn cờ đỏ thắm" trong nền y học nước nhà. Trong tương lai, di sản của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác sẽ tiếp tục là nền tảng quan trọng để phát triển y học cổ truyền, kết hợp với y học hiện đại. Theo ông Đàm Ngọc Vinh, Chủ tịch Hội đông y tỉnh cho biết, tiếp thu tinh hoa của nền y học cổ truyền nước nhà, đặc biệt học tập y đức, y lý, y thuật của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác để lại, chúng tôi, những người làm nghề Y học cổ truyền trên địa bàn tỉnh cố gắng học tập, nghiên cứu và phát triển, góp phần thực hiện tốt công tác chăm sóc sức khỏe cho nhân dân.

Nhân dịp kỷ niệm 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (1724 - 2024), UNESCO đã thông qua Nghị quyết phê chuẩn danh sách các "Danh nhân văn hóa và sự kiện lịch sử niên khóa 2024 - 2025", trong đó có Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. Sự kiện quan trọng này không những công nhận Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác là Danh nhân văn hóa thế giới với những đóng góp to lớn của ông trong lĩnh vực y học mà còn là sự ghi nhận ảnh hưởng to lớn của ông đối với nền văn hóa, xã hội Việt Nam và thế giới.

H.C