Hai kiến nghị về Cơ quan pháp quy hạt nhân

Kinh nghiệm quốc tế

Cơ quan pháp quy hạt nhân là một chủ thể quan trọng cần được quy định trong Luật Năng lượng nguyên tử của các nước theo yêu cầu của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và các điều ước quốc tế liên quan.

Cụ thể, Nguyên tắc an toàn cơ bản số 2 của IAEA yêu cầu Cơ quan pháp quy hạt nhân phải có thẩm quyền được luật pháp trao, có đủ năng lực kỹ thuật và quản lý, có nguồn nhân lực và tài lực để thực hiện được trách nhiệm của mình. Cơ quan này phải độc lập với tổ chức được cấp phép và bất kỳ tổ chức nào chịu trách nhiệm về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử để không bị một áp lực nào từ các chủ thể liên quan. Cơ quan pháp quy hạt nhân sẽ phối hợp xây dựng các tiêu chuẩn và quy định pháp quy để bảo vệ con người và môi trường khỏi các rủi ro về bức xạ.

Phiên họp thứ 46 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến về việc tiếp thu, giải trình, chỉnh lý dự thảo Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi). Ảnh: Hồ Long

Công ước An toàn hạt nhân (Việt Nam đã ký kết và phê chuẩn tham gia từ 15/7/2010) cũng quy định rõ về Cơ quan pháp quy hạt nhân. Cụ thể, theo Điều 8 của Công ước, mỗi bên tham gia phải thành lập hoặc chỉ định một cơ quan pháp quy chịu trách nhiệm thực hiện khung pháp lý và pháp quy quy định tại Điều 7, và có quyền hạn, năng lực, nguồn tài chính và nhân lực cần thiết để thực hiện trách nhiệm của mình. Mỗi bên tham gia phải tiến hành các bước thích hợp để bảo đảm sự tách biệt có hiệu quả giữa chức năng của cơ quan pháp quy với chức năng của cơ quan hoặc tổ chức khác có liên quan đến việc phát triển hoặc sử dụng năng lượng hạt nhân.

Về cơ bản, các nước đã phát triển điện hạt nhân và các nước mới phát triển điện hạt nhân gần đây đều xây dựng một Cơ quan pháp quy hạt nhân độc lập theo quy định của IAEA. Phần lớn Cơ quan pháp quy hạt nhân thuộc Chính phủ hoặc Tổng thống, bảo đảm độc lập hoàn toàn với các bộ, ngành.

Cụ thể, tại Hoa Kỳ, Cơ quan pháp quy hạt nhân Hoa Kỳ (USNRC) thuộc Chính phủ Liên bang, được thành lập bởi Quốc hội, nhưng không trực thuộc Quốc hội hay bất kỳ bộ ngành nào. Tại Liên bang Nga, Cơ quan pháp quy hạt nhân có tên gọi Cơ quan Giám sát liên bang về năng lượng nguyên tử (Rostechnadzor), trực thuộc Chính phủ Liên bang Nga.

Cơ quan An toàn hạt nhân (ASN) Pháp không trực thuộc bất kỳ bộ ngành nào và hoạt động dưới sự giám sát của Chính phủ Pháp, cụ thể là Phủ Thủ tướng. Cơ quan Quản lý quy chế hạt nhân (NRA) Nhật Bản trực thuộc Văn phòng Nội các nhưng hoạt động độc lập về mặt chuyên môn và kỹ thuật; Chủ tịch và các ủy viên của cơ quan này được Thủ tướng bổ nhiệm, có sự phê chuẩn của Quốc hội.

Tại Hàn Quốc, Ủy ban An toàn và an ninh hạt nhân (NSSC) trực thuộc Tổng thống. Tại Indonesia, Cơ quan pháp quy năng lượng hạt nhân trực thuộc Tổng thống, độc lập với các bộ, ngành; được giao trách nhiệm cấp phép, thanh tra và ban hành các quy định, tiêu chuẩn kỹ thuật…

Ở một số nước khác, Cơ quan pháp quy hạt nhân trực thuộc bộ. Cụ thể, tại Trung Quốc, Cơ quan Quản lý an toàn hạt nhân Quốc gia (NNSA) trực thuộc Bộ Sinh thái và Môi trường; song được giao trách nhiệm cấp các loại giấy phép liên quan đến nhà máy điện hạt nhân.

Tại Thái Lan, Cơ quan nguyên tử vì hòa bình (OAP) trực thuộc Bộ Giáo dục đại học, khoa học, nghiên cứu và đổi mới. Cơ quan này được giao toàn quyền về cấp phép, thanh tra, xử lý vi phạm và ban hành quy định và tiêu chuẩn kỹ thuật. Tại Malaysia, Cơ quan cấp phép nguyên tử Malaysia (AELB) thuộc Bộ Khoa học, công nghệ và đổi mới song được giao toàn quyền về cấp phép, thanh tra, ban hành quy định và tiêu chuẩn kỹ thuật. Ở cả hai quốc gia này, Bộ chủ quản đều không thực hiện chức năng của Cơ quan pháp quy hạt nhân.

Một điểm đáng chú ý nữa là trên thế giới, hầu hết các quốc gia có chương trình năng lượng nguyên tử đều thiết lập hai loại cơ quan quản lý nhà nước riêng biệt hoặc có chức năng được phân biệt rõ ràng, gồm: Cơ quan quản lý nhà nước về phát triển năng lượng nguyên tử thuộc Chính phủ, bộ ngành và Cơ quan pháp quy hạt nhân quốc gia, thường độc lập hoặc trực thuộc một cơ quan giám sát cao hơn, không cùng bộ với cơ quan phát triển để tránh xung đột lợi ích. Việc tách biệt chức năng phát triển và chức năng quản lý pháp quy là khuyến nghị của IAEA và yêu cầu của Công ước An toàn hạt nhân, nhằm bảo đảm tính khách quan, minh bạch và an toàn trong chương trình hạt nhân dân sự.

Kiến nghị cho Việt Nam

Để phù hợp với yêu cầu của IAEA, trách nhiệm quốc gia trong các điều ước và thông lệ quốc tế, có hai kịch bản về Cơ quan pháp quy hạt nhân để Quốc hội nghiên cứu trong quá trình hoàn thiện và thông qua Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi).

Kịch bản 1: Cơ quan pháp quy hạt nhân độc lập hoàn toàn như đa số các nước đã và đang phát triển điện hạt nhân, là cơ quan thuộc Chính phủ, bảo đảm sự độc lập hoàn toàn với các bộ, ngành liên quan. Đây là phương án căn cơ và mang tính lâu dài, phù hợp với thông lệ quốc tế.

Kịch bản 2: Cơ quan pháp quy hạt nhân thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ như quy định trong dự thảo Luật hiện nay. Nếu theo phương án này, trong Luật phải quy định rõ về Cơ quan pháp quy hạt nhân và các chức năng pháp quy hạt nhân của cơ quan này để phù hợp với yêu cầu của IAEA và các điều ước quốc tế liên quan.

Cùng với đó, cần có quy định bảo đảm các quyết định của Cơ quan pháp quy hạt nhân không chịu ảnh hưởng bởi quan hệ hành chính của Bộ chủ quản. Nói cách khác, Bộ chủ quản không can thiệp vào quyết định của Cơ quan pháp quy hạt nhân. Đồng thời, không nên giao cho Bộ Khoa học và Công nghệ thực hiện trách nhiệm của Cơ quan pháp quy hạt nhân để tránh vi phạm nguyên tắc độc lập trong quản lý an toàn bức xạ và hạt nhân của IAEA.

PGS.TS Vương Hữu Tấn, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam