Gỡ nút thắt cơ chế để DNNN nâng năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt

DNNN mờ nhạt vì cơ chế trói buộc

DNNN là công cụ hữu hiệu để Nhà nước điều tiết vĩ mô, kiềm chế lạm phát và đảm bảo các cân đối lớn. Đặc biệt, nhiều tập đoàn đã tiên phong trong ngoại giao kinh tế, nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu cũng phải nhìn nhận một cách thẳng thắn rằng, hiệu quả hoạt động và sức cạnh tranh của khu vực DNNN vẫn chưa tương xứng với nguồn lực đang nắm giữ.

Chia sẻ tại Diễn đàn kinh tế "Doanh nghiệp Nhà nước: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt" do Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam (VOV) phối hợp cùng các cơ quan chuyên môn tổ chức ngày 20/11 tại Hà Nội, bà Nguyễn Thu Thủy, Phó Cục trưởng, Cục Phát triển Doanh nghiệp Nhà nước (Bộ Tài chính) cho rằng, một hạn chế lớn là vai trò dẫn dắt, lan tỏa của DNNN đối với khu vực tư nhân còn rất mờ nhạt. Việc dòng vốn đầu tư phát triển bị tắc nghẽn do quy trình rườm rà đã khiến năng lực cạnh tranh của khối này bị bào mòn theo thời gian.

"Hầu hết các DNNN hoạt động theo phương thức khép kín, 'làm tất ăn cả' từ sản xuất đến kinh doanh nội bộ. Điều này khiến chuỗi giá trị gia tăng không được hình thành, các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) khó có cửa tham gia vào chuỗi cung ứng của các ông lớn", bà Thủy chia sẻ.

Bà Nguyễn Thu Thủy, Phó Cục trưởng, Cục Phát triển Doanh nghiệp Nhà nước (Bộ Tài chính)

Ngoại trừ một số ít tập đoàn lớn dấn thân vào công nghệ lõi, năng lượng mới, phần lớn các DNNN vẫn loay hoay trong các mô hình cũ. Nghiêm trọng hơn, cơ chế phân cấp, phân quyền hiện nay chưa thực sự trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp.

"Thủ tục ra quyết định quá phức tạp khiến DNNN đánh mất cơ hội đầu tư. Trong kinh doanh, cơ hội là vàng, nhưng nhiều khi doanh nghiệp phải chờ đợi sự phê duyệt của cơ quan đại diện chủ sở hữu qua nhiều tầng nấc, dẫn đến việc không thể cạnh tranh kịp với khu vực tư nhân hay quốc tế," bà Thủy phân tích.

Trong bối cảnh kinh tế số, đổi mới công nghệ không còn là sự lựa chọn mà là vấn đề sống còn. Ông Chử Đức Hoàng, Chánh văn phòng Quỹ Đổi mới Công nghệ Quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, DNNN phải là người lĩnh ấn tiên phong trong cuộc cách mạng này.

"Nếu phát huy đúng vai trò dẫn dắt và chủ động đầu tư cho R&D (nghiên cứu và phát triển), DNNN có thể đóng góp trực tiếp vào mục tiêu tăng trưởng hai con số. Việt Nam đang hướng tới mô hình tăng trưởng dựa trên tri thức, và chính các tập đoàn nhà nước, với tiềm lực tài chính mạnh, phải là nơi 'đỡ đầu' cho các công nghệ mới, tạo nền tảng bứt phá cho cả nền kinh tế", ông Hoàng nhấn mạnh.

Tuy nhiên, để có nguồn lực cho đổi mới sáng tạo, trước hết phải tháo gỡ xiềng xích cơ chế. Ông Đặng Huy Đông, Nguyên Thứ trưởng Bộ KH&ĐT, Chủ tịch Viện Quy hoạch & Phát triển đưa ra kiến nghị: "Phải đặt DNNN vào môi trường cạnh tranh bình đẳng, vận hành đúng quy luật thị trường".

Theo ông Đông, tái cơ cấu DNNN không phải là một chiến dịch ngắn hạn mà là quá trình liên tục. Cổ phần hóa hay thoái vốn nhà nước cần được thực hiện linh hoạt theo tín hiệu thị trường, đảm bảo minh bạch và hiệu quả cao nhất, chứ không phải thực hiện một cách cơ học.

Đặc biệt, ông Đông nhấn mạnh vai trò của DNNN trong việc lấp đầy những "khoảng trống" của thị trường: "DNNN cần định hướng đầu tư vào những lĩnh vực mới mang tính dẫn dắt, những nơi tư nhân chưa muốn làm hoặc không đủ sức làm. Đồng thời, phải mở rộng sang các ngành hàng thay thế nhập khẩu và xuất khẩu giá trị cao".

Ông Đặng Huy Đông, Nguyên Thứ trưởng Bộ KH&ĐT, Chủ tịch Viện Quy hoạch & Phát triển

KPI cho doanh nghiệp nhà nước

Chuyên gia kinh tế, PGS.TS Ngô Trí Long, Trường Đại học Thành Đông cho rằng, người quản lý DNNN chịu trách nhiệm cá nhân đối với kết quả sản xuất kinh doanh, mức độ bảo toàn vốn, và các chỉ tiêu được giao. Nếu doanh nghiệp thua lỗ hoặc không hoàn thành nghĩa vụ, người điều hành sẽ không được thưởng, đồng thời có thể bị giảm lương hoặc bị xem xét trách nhiệm theo pháp luật. Cơ chế này góp phần chấm dứt tư duy "núp sau tập thể" và nâng cao tính minh bạch trong quản trị.

Tuy nhiên, để cơ chế này thực sự hiệu quả, việc xây dựng KPI có khả năng đo lường được và kiểm chứng được là yếu tố cốt lõi. Trên thực tế, nhiều doanh nghiệp vẫn chưa thiết lập được hệ thống chỉ tiêu đủ tin cậy; việc đánh giá đôi khi vẫn thiên về hình thức, thiếu dữ liệu và thiếu công cụ giám sát độc lập. Khoảng cách giữa chính sách và thực thi khiến cơ chế lương - thưởng ở không ít doanh nghiệp vẫn còn nặng tính hành chính, chưa tạo ra áp lực đổi mới đủ lớn.

Một điểm đáng chú ý là quy định về thưởng vượt khung cho trường hợp hoàn thành vượt chỉ tiêu, với trần tối đa 20% lương bình quân. Tuy nhiên, một phần thưởng sẽ được giữ lại đến cuối nhiệm kỳ để tránh tình trạng "ăn xổi", chạy theo thành tích ngắn hạn mà bỏ qua mục tiêu dài hạn của doanh nghiệp. Đây là cơ chế nhằm cân bằng giữa động lực cá nhân và lợi ích bền vững của DNNN.

PGS.TS Ngô Trí Long, Trường Đại học Thành Đông.

Bên cạnh đó, cơ chế công khai tiền lương - thưởng theo Nghị định 47/2021, nếu được thực hiện nghiêm túc, sẽ giúp xã hội giám sát hiệu quả hơn, qua đó tạo áp lực minh bạch và giảm nguy cơ lạm quyền hoặc quản trị thiếu trách nhiệm. Tuy vậy, trên thực tế, không phải doanh nghiệp nào cũng công bố đầy đủ và đúng thời hạn các thông tin liên quan đến thu nhập của lãnh đạo, khiến dư luận nhiều lúc hiểu sai hoặc nghi ngại về chế độ đãi ngộ trong DNNN.

"Để chính sách phát huy hiệu quả, các DNNN cần cập nhật quy chế nội bộ, chuẩn hóa hợp đồng trách nhiệm, thiết lập hệ thống kiểm soát nội bộ chặt chẽ và bảo đảm công bố thông tin minh bạch. Quan trọng hơn, cơ quan chủ sở hữu phải thực hiện giám sát độc lập, thường xuyên và khách quan, tránh tình trạng "vừa đá bóng vừa thổi còi", PGS.TS Ngô Trí Long nhấn mạnh.

Diễn đàn "DNNN: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt" mang ý nghĩa thời sự và thiết thực trong bối cảnh đất nước đang đẩy mạnh công cuộc đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế và hội nhập ngày càng sâu rộng với khu vực và thế giới.

Với sự tham dự của 200-250 đại biểu, bao gồm đại diện lãnh đạo các bộ, ban, ngành, viện nghiên cứu, trường đại học, cùng đại diện các DNNN, tổng công ty, cơ quan truyền thông… Diễn đàn là dịp để phân tích những cơ hội và thách thức hiện nay, đồng thời đề xuất những giải pháp cụ thể nhằm giúp DNNN thật sự trở thành động lực dẫn dắt, kiến tạo và lan tỏa phát triển trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Lê Hoàng - Văn Ngân/VOV.VN