Giữ suối, dựng rào tuần tra bảo vệ 'đặc sản' vùng cao

Hồi sinh loài cá “thiên nhiên ban tặng”

Đứng trên cầu treo bắc qua suối Nặm Cướm, ông Lương Văn Long, Trưởng bản Cướm, xã Diên Lãm, huyện Quỳ Châu (Nghệ An) ánh mắt ánh lên niềm tự hào khi giới thiệu với khách phương xa về “đặc sản” quê hương.

Tay chỉ về dòng nước trong xanh len lỏi giữa núi rừng, ông hồ hởi nói: “Chúng tôi đã khôi phục được loài cá đặc sản mà thiên nhiên ban tặng rồi đấy!”

Suối Nặm Cướm dài hàng chục cây số, khởi nguồn từ vùng lõi của Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống.

Camera an ninh được lắp bên suối để bảo vệ cá mát

Đoạn suối chảy qua các bản Cướm, Chao, Hốc và Na Lạnh chỉ dài khoảng một cây số nhưng quanh năm nước sạch, mát lành, điều kiện lý tưởng cho các loài cá sinh trưởng, trong đó nổi bật là cá mát (còn gọi là cá niên), loài đặc sản từng gắn bó lâu đời với cư dân bản địa.

Cá mát là loài cá nước ngọt thân thon, vảy bạc, vây vàng nhạt, sống ở ghềnh đá nước xiết, thường xuất hiện vào mùa nước trong. Không chỉ có giá trị kinh tế, cá mát còn là niềm tự hào của người dân vùng cao Diên Lãm.

Được xem là món quà của suối rừng, cá mát được chế biến thành các món đặc sắc như nướng, om dưa, nấu canh lá chua, thấm đẫm hương vị núi rừng và tình người bản địa.

Tuy nhiên, từng có thời điểm loài cá quý này đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Việc đánh bắt tận diệt bằng kích điện, thuốc nổ hay mìn khiến cá mát gần như biến mất khỏi các con suối. “Có năm đi cả ngày chẳng bắt nổi một con,” Trưởng bản Cướm nhớ lại, ánh mắt vẫn chưa nguôi nỗi xót xa.

Trước nguy cơ ấy, cuối năm 2022, xã Diên Lãm triển khai Đề án Bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản trên suối Nặm Cướm, dòng suối nguồn nuôi sống bao thế hệ người Thái nơi đây. Đề án không chỉ do chính quyền thực hiện, mà có sự vào cuộc trực tiếp của người dân bản địa.

Vui ngày hội đánh bắt cá suối Nặm Cướm. Ảnh: Bé Vinh

Việc bảo vệ cá mát tuy nhận được sự hưởng ứng của phần lớn người dân, nhưng quá trình thực hiện vẫn gặp không ít khó khăn và thách thức. Một số người chưa nhận thức đầy đủ, thậm chí ngoan cố, vẫn lén lút sử dụng kích điện, thuốc nổ để đánh bắt, bất chấp lệnh cấm.

Có trường hợp bị nhắc nhở nhiều lần nhưng vẫn tái phạm, gây bức xúc trong cộng đồng. Dù mỗi bản đã thành lập tổ tuần tra, thay phiên canh suối, tuần rừng, nhưng lực lượng mỏng, phương tiện thô sơ, địa hình rừng núi hiểm trở khiến việc kiểm soát toàn tuyến suối gặp nhiều khó khăn, nhất là vào ban đêm hoặc những lúc mưa rừng, lũ về.

Từ tháng 2 đến tháng 3 âm lịch, mùa sinh sản của cá, các tổ tuần tra phải thức trắng đêm, chốt chặn những điểm nóng, không ít lần phải tranh luận gay gắt hoặc trực tiếp ngăn chặn người vi phạm.

“Dù đã dựng chòi canh, treo biển báo cấm, lắp camera an ninh nhưng việc bảo vệ cá vẫn là một bài toán không dễ. Vì vậy, chúng tôi thực hiện quyết liệt, đưa nội dung bảo vệ cá mát vào hương ước.

Ai vi phạm sẽ bị xử phạt, tịch thu dụng cụ và “nêu tên trước toàn dân” qua loa phát thanh bản. Trước đây chúng tôi chỉ quen giữ rẫy, giữ trâu. Nay thêm giữ suối. Nhưng giữ để có cá ăn, có suối trong, ai cũng sẵn sàng.

Cá mát được chế biến thành nhiều món, trong đó món cá nướng than chấm chẩm chéo là đặc sản của vùng cao Nghệ An

Chúng tôi không chỉ tham gia tuần tra ngăn người lạ đánh bắt trái phép mà còn tư vấn cho cán bộ về tập tính, mùa sinh sản của cá mát để hỗ trợ công tác bảo tồn” ông Lương Văn Long chia sẻ thêm.

Sau ba năm triển khai đề án bảo tồn, “trái ngọt” đã về. Từ năm 2024, xã Diên Lãm tổ chức “Ngày hội đánh bắt cá Nặm Cướm” thường niên.

Mỗi gia đình đều được quyền tham gia, được chài lưới đúng cách, được mang về món cá tươi rói từ suối. Mỗi người thường thu được 1 – 1,5kg cá mát, con số tuy không nhiều nhưng mang ý nghĩa to lớn về sự hồi sinh của loài cá quý.

Ngoài ra, các loài khác như chạch suối, cá láu, cá còm… cũng phát triển mạnh. Nếu trước đây thả lưới cả buổi chỉ được vài con, thì nay chỉ cần rắc ít cám gạo, hàng nghìn con đã kéo về quẫy nước tung tóe.

Ông Nguyễn Văn Dũng, Chủ tịch UBND xã Diên Lãm cho biết: “Chính quyền xã luôn xác định việc bảo vệ nguồn lợi thủy sản đặc biệt là cá mát là nhiệm vụ trọng tâm trong phát triển bền vững. Ngày hội đánh bắt cá Nặm Cướm không chỉ là lễ hội mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết, của sự phát triển hài hòa giữa con người và thiên nhiên nơi đại ngàn.”

Khi đặc sản trở thành “quỹ sinh kế”

Không chỉ Diên Lãm, nhiều bản làng ở Nghệ An như huyện Tương Dương cũng đang gìn giữ cá mát như giữ một “nguồn vốn cộng đồng”.

Tại xã Tam Hợp, nơi có suối Chà Lạp thơ mộng, năm 2018, chính quyền xã đã tổ chức họp dân, phổ biến nguy cơ cạn kiệt nguồn thủy sản, kêu gọi toàn dân tham gia bảo vệ.

5 đoạn suối dài từ 800 đến 1.000m mỗi đoạn được khoanh vùng cấm đánh bắt hoàn toàn. Ở các khu vực còn lại, người dân chỉ được sử dụng chài lưới, những dụng cụ truyền thống không gây hại cho môi trường thủy sinh.

Người dân vùng cao khai thác cá mát

Theo ông Hà Văn Nghệ, Trưởng bản Văng Môn, xã Tam Hợp cho biết, sau nhiều năm thực hiện quy ước, cá mát đã quay về. Những ngày hội đánh bắt được tổ chức 3 lần mỗi năm, cá thu về không chỉ dùng để ăn, mà phần lớn được bán gây quỹ bản.

“Mỗi năm bản thu về hơn 60 triệu đồng. Nhờ đó, bản có kinh phí thắp sáng đường, mua sắm đồ dùng chung, giúp đỡ người già yếu. Con cá nhỏ mà giá trị lớn,” ông Nghệ xúc động nói.

Trong vòng xoáy phát triển, không phải bản làng nào cũng còn giữ được những giá trị nguyên sơ. Nhưng ở những nơi như Diên Lãm, Tam Hợp, người dân đã chọn một con đường bền vững là cùng nhau gìn giữ những gì thiên nhiên ban tặng.

Câu chuyện bảo vệ cá mát không chỉ là chuyện của một loài cá. Đó là bài học về sự tỉnh thức của con người trước thiên nhiên. Nhiều giá trị bản địa dần mai một, thì ở đây, từ những con suối nhỏ, ý thức sinh thái đã lan rộng để truyền lại cho con cháu mai sau, rằng nơi này từng có những dòng suối trong, có những bản làng biết sống chan hòa với thiên nhiên, nơi con người không chỉ sống nhờ rừng, mà còn sống để bảo vệ rừng.

PHẠM NGÂN