'Giữ lửa' tiếng Tày cho học sinh vùng cao

Nuôi ước mơ truyền dạy tiếng Tày

Đến xã Vân Sơn (Sơn Động) vào một ngày xuân, trong không gian yên bình của mái trường vùng cao vang lên tiếng đọc bài bằng tiếng Tày của các em nhỏ. Đó là lớp học do cô giáo Dương Thị Bền giảng dạy.

Cô giáo Dương Thị Bền dạy tiếng Tày cho học sinh vùng cao.

Cô Bền sinh ra và lớn lên trong một gia đình dân tộc Tày ở thôn Gà, xã Vân Sơn. Đây cũng là nơi có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống. Bản sắc văn hóa của người Tày đã nuôi dưỡng trong cô lòng tự hào về nguồn cội. Ngay từ khi còn nhỏ, cô Bền đã nhận thấy trong mỗi lời ca, tiếng hát, câu chuyện của người Tày đều chứa đựng vốn sống, kiến thức về lao động, giữ gìn sức khỏe, quan niệm về tình yêu con người, quê hương, đất nước. Để theo đuổi con chữ, nuôi ước mơ làm cô giáo, cô phải ra tận thị trấn An Châu cách nhà gần chục km theo học Trường Phổ thông dân tộc nội trú huyện. Năm 2001, cô thi đỗ Khoa Sư phạm Lịch sử, Trường Cao đẳng Ngô Gia Tự Bắc Giang (nay là Trường Cao đẳng Bắc Giang).

Sau khi tốt nghiệp, cô về giảng dạy tại Trường Trung học cơ sở An Lạc (Sơn Động). Ngay năm học đầu tiên đứng trên bục giảng, cô Bền đã chú tâm nghiên cứu đổi mới phương pháp giảng dạy sao cho phù hợp với học trò vùng dân tộc thiểu số. “Nhiệm vụ của người giáo viên không chỉ trang bị kiến thức, kỹ năng, bồi dưỡng phẩm chất cho học trò mà quan trọng là truyền cảm hứng, đánh thức ước mơ, khát vọng của các em. Tôi dành nhiều thời gian phụ đạo, hướng dẫn các em tự học, vươn lên bằng con đường học tập”, cô chia sẻ.

Cô giáo Dương Thị Bền.

Năm học thứ hai, cô tham dự kỳ thi giáo viên giỏi và đạt danh hiệu giáo viên giỏi cấp huyện. Đến năm 2011, cô Bền chuyển về Trường Trung học cơ sở Vân Sơn. Hai ngôi trường cô giảng dạy nằm ở hai xã liền kề đều có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống. Trong môi trường mới, nữ nhà giáo tiếp tục nâng cao chuyên môn, rèn kỹ năng, bồi đắp kinh nghiệm qua từng bài giảng. Được phân công bồi dưỡng học sinh giỏi, cô luôn dày công nghiên cứu, tích lũy thêm kiến thức. Đáp lại sự tận tâm của cô, học trò tích cực học tập, rèn luyện. Nhiều năm liên tiếp, đội tuyển Lịch sử do cô phụ trách luôn có học sinh đoạt giải cao trong kỳ thi học sinh giỏi cấp huyện.

Là người con của dân tộc Tày, cô Bền luôn canh cánh một nỗi niềm. “Thời điểm trước, khi thấy phần lớn học sinh là con em dân tộc Tày không còn sử dụng được tiếng mẹ đẻ trong giao tiếp hằng ngày, ngay cả thế hệ thanh niên, trung niên cũng dần rời xa ngôn ngữ của cha ông nên tôi luôn muốn dạy các em học tiếng Tày để cùng trò chuyện, giữ gìn và phát triển tiếng nói của bản làng”.

Từ suy nghĩ ấy, cô Bền đã tự ghi chép lại những từ ngữ mình biết, mở rộng thêm vốn từ qua giao tiếp với người thân. Điều may mắn là không chỉ ở nhà bố mẹ đẻ, mọi người đều giao tiếp với nhau bằng tiếng Tày mà đến khi lấy chồng, gia đình chồng cô cũng là người Tày nên vốn ngôn ngữ địa phương càng được trau dồi, phát huy. Trong dòng chảy hiện đại hôm nay hiếm gia đình như nhà cô giáo Bền từ đời cha ông đến con cháu vẫn giữ nếp truyền thống trò chuyện với nhau bằng tiếng Tày khi ở nhà.

Giữ nét văn hóa của bản làng

Với mong muốn gìn giữ những giá trị văn hóa của dân tộc mình, ban đầu, cô giáo truyền dạy cho con cháu trong họ cách đọc, viết, giao tiếp thông thường. Chỉ trong thời gian ngắn, bọn trẻ chuyện trò râm ran bằng tiếng Tày, cô vui lắm. Thấy vậy, nhiều gia đình trong làng cũng gửi con đến học. Lớp dạy tiếng Tày miễn phí của cô giáo Bền ngày càng đông học trò, trong đó có cả các bạn trẻ. Trong ngôi nhà nhỏ ở thôn Phe, xã Vân Sơn, gần 5 năm nay, giữ nếp truyền thống, khi dạy ngôn ngữ Tày cho các em thơ, cô đều mặc trang phục dân tộc.

Cô giáo Dương Thị Bền trong giờ dạy tiếng Tày.

Giai đoạn 2000-2020, trên địa bàn xã Vân Sơn còn rất ít người Tày nói được tiếng dân tộc mình, trong đó chủ yếu là người cao tuổi. Nhờ cô giáo Bền, đến nay, nhiều bạn trẻ ở xã Vân Sơn và các xã lân cận như: An Lạc, Hữu Sản, Lệ Viễn đã đọc, nói tiếng Tày thành thạo và sử dụng trong giao tiếp hằng ngày. Em Tô Văn Ka, học sinh lớp 9, Trường Trung học cơ sở Vân Sơn nói: “Ở nhà, ông và bố thường giao tiếp bằng tiếng Tày nhưng đến thế hệ chúng em không ai còn nói được ngôn ngữ của cha ông. Được cô Bền dạy, em rất thích, về nhà thường xuyên trò chuyện với mọi người nên nhanh chóng thành thạo”.

Ngôn ngữ Tày tiếp tục được lưu giữ và phát triển khi từ năm học 2023-2024, Trường Trung học cơ sở Vân Sơn đưa tiếng Tày vào giảng dạy trong hoạt động giáo dục địa phương. Thầy giáo Phạm Văn Sĩ, Hiệu trưởng nhà trường cho biết, mới đây, nhà trường thành lập Câu lạc bộ gìn giữ và phát triển ngôn ngữ Tày với 30 cán bộ, giáo viên, học sinh tham gia, mỗi tuần sinh hoạt một buổi vào chiều thứ Bảy.

Cô giáo Bền được phân công truyền dạy tiếng Tày cho các thành viên Câu lạc bộ. Để nâng cao hiệu quả giảng dạy, ngoài tài liệu in giấy, cô dày công biên soạn bài giảng điện tử có hình ảnh, video minh họa. Với giọng nói truyền cảm, cô đã gợi mở, dẫn dắt học trò say sưa học cách phát âm, nghe, nói theo từng chủ đề, qua đó giới thiệu về lịch sử, văn hóa dân tộc Tày gắn với đời sống của người dân trên mảnh đất Vân Sơn.

Để mở rộng kiến thức, cô Bền đi khắp các thôn, bản có người Tày sinh sống trên địa bàn huyện Sơn Động để sưu tầm, lấy tư liệu biên soạn tài liệu. Ban đầu, cô tự soạn một cuốn có nội dung cơ bản, dễ học, dễ nhớ để hướng dẫn người bắt đầu học như: Chào hỏi, số đếm, cách xưng hô, giới thiệu đồ vật sinh hoạt, vật nuôi trong gia đình. Từ thực tế nghiên cứu, cô nhận thấy ngôn ngữ của đồng bào dân tộc Tày phong phú về từ ngữ, giàu tính biểu cảm, hình tượng, mang đậm giá trị nhân văn nhưng chưa được biên soạn, ghi chép và in thành sách.

Cô giáo Dương Thị Bền dạy học trò hát then.

Các tư liệu chỉ tồn tại trong trí nhớ của người dân, chủ yếu người cao tuổi, thầy cúng, trên họa tiết của trang phục, trong lễ nghi cưới hỏi, ma chay, lễ hội… Vì vậy, khi có thời gian rảnh rỗi, cô Bền thường tìm gặp người cao tuổi, thậm chí lặn lội sang sườn Tây dãy núi Trán Voi để tìm hiểu tiếng nói của người Tày ở địa bàn lân cận thuộc tỉnh Lạng Sơn và tỉ mỉ ghi chép, mở rộng vốn từ ngữ theo chủ đề, chú trọng gợi mở, tìm kiếm, sưu tầm các bài thơ, bài hát, truyện dân gian, bài cúng, bài thuốc.

Trải qua thời gian dài tìm tòi, nghiên cứu, cô đã biên soạn cuốn giáo trình giảng dạy tiếng Tày từ cơ bản đến nâng cao, trong đó có nhiều kiến thức chuyên sâu về văn hóa, tập tục sinh hoạt, lễ nghi của người Tày. Đây là nguồn tài liệu quý không chỉ cho học sinh học tập mà còn hỗ trợ các nhà nghiên cứu tìm hiểu văn hóa, ngôn ngữ của người Tày.

Với những đóng góp nổi bật, trong hai năm 2023, 2024, cô giáo Dương Thị Bền lần lượt được Chủ tịch UBND tỉnh và Chủ tịch Ủy ban MTTQ tỉnh tặng Bằng khen vì có thành tích xuất sắc trong các phong trào thi đua góp phần phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tỉnh Bắc Giang.

Sau nhiều năm truyền dạy tiếng Tày, cô giáo đã có một số đề tài, sáng kiến ứng dụng vào thực tiễn giảng dạy như: “Tìm hiểu, giới thiệu, biên soạn tài liệu học tiếng Tày vận dụng vào giảng dạy chương trình giáo dục địa phương cho học sinh Trường Trung học cơ sở Vân Sơn”; “Tìm hiểu và gìn giữ dân ca của dân tộc Tày tại Sơn Động”; “Một số nét văn hóa bản địa của người Tày ở xã Vân Sơn”.

Đặc biệt, trong quá trình nghiên cứu văn hóa dân tộc Tày, cô hiểu rõ hát then là làn điệu không thể thiếu trong các dịp lễ, Tết. Làn điệu ấy không chỉ dành riêng cho các chàng trai, cô gái tuổi cập kê mà còn là cuộc vui của cả bản làng. Trên mảnh đất ấy, cô giáo Bền cũng là hạt nhân văn nghệ tiêu biểu trong câu lạc bộ hát then của xã, tích cực tham gia các phong trào văn hóa, văn nghệ của quê nhà. Trong các cuộc giao lưu hát then, đàn tính các tỉnh miền núi phía Bắc, nhiều lần, câu lạc bộ hát then của xã Vân Sơn đoạt giải cao, trong đó có sự đóng góp tích cực của cô giáo Bền.

Tiếp tục xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, những năm học gần đây, một số trường dân tộc nội trú trên địa bàn tỉnh mời cô giảng dạy ngoại khóa về giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số cho học sinh. Năm 2024, cô giáo Bền được Ban Dân tộc tỉnh (nay là Sở Dân tộc và Tôn giáo) chọn làm thành viên hội đồng biên dịch ngôn ngữ dân tộc Tày tỉnh Bắc Giang phục vụ công tác nghiên cứu, bảo tồn và phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh. Tự nguyện dạy tiếng Tày cho lớp lớp đàn em, cô giáo Bền đã góp phần tích cực vào công cuộc bảo tồn, phát huy nét đẹp văn hóa truyền thống, tạo động lực phát triển du lịch cộng đồng ở các bản làng vùng cao Sơn Động.

Bài, ảnh: Minh Thu