Giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong các điệu múa

Tiết mục múa “Mùa trái ngọt” do Đoàn nghệ thuật quần chúng huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La biểu diễn. Ảnh: Lò Hải Lam

Là một phần của văn hóa Tây Bắc, nghệ thuật múa dân gian dân tộc ở Sơn La đã hình thành, phát triển từ lâu đời, góp phần tạo nên diện mạo, tính đa dạng, phong phú và đặc sắc trong văn hóa truyền thống các dân tộc nơi đây.

Nghệ thuật múa dân gian các dân tộc tỉnh Sơn La được hình thành từ văn hóa dân gian của 12 dân tộc anh em. Mỗi dân tộc có bề dày truyền thống lâu dài và đã được bảo tồn, lưu giữ, phát huy giá trị cho đến tận hôm nay. Đây là một trong những di sản văn hóa có giá trị, chứa đựng bản sắc văn hóa dân tộc độc đáo, liên quan, tác động tới nhiều khía cạnh khác nhau, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống cộng đồng, đồng thời là vốn quý trong kho tàng di sản văn hóa truyền thống dân tộc cần được quan tâm, gìn giữ và bảo tồn.

Đối với văn hóa các dân tộc Sơn La, hầu hết những truyền thuyết xa xưa về nghệ thuật múa của đồng bào được xuất phát từ lao động sản xuất, qua các thời đại truyền ngôn, truyền điệu lại, không có sách vở, cổ tự nào ghi chép. Nghệ thuật múa dân gian dân tộc từ khi hình thành đã mang dấu ấn đậm nét của cư dân nông nghiệp, mang bản sắc riêng ở vùng núi cao, những điệu múa tự biên được phản ánh từ cuộc sống sinh hoạt, lao động hàng ngày của người dân, mang ý nghĩa về mối quan hệ con người với thiên nhiên đất, trời, mưa, nắng..., mang dấu ấn của không gian lao động và tập quán canh tác, đồng thời thể hiện nguyện vọng, ước mong về những mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, bản làng yên vui.

Xuất phát từ nhu cầu ban đầu là giải trí, sau thời gian lao động mệt nhọc, các động tác múa được sáng tạo, phát triển theo hình thể dần được cách điệu và nghệ thuật hóa, trở nên bài bản để nhờ đó nói lên nỗi niềm của con người với thiên nhiên, cuộc sống, hàm chứa những giá trị tinh thần của người sáng tạo. Múa dân gian dân tộc được tồn tại một cách tự nhiên, như một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày.

Ngày 8/12/2018, HĐND tỉnh Sơn La ban hành Nghị quyết số 90/2018/NQ-HĐND quy định mức hỗ trợ kinh phí hoạt động văn nghệ quần chúng của bản, tiểu khu, tổ dân phố trên địa bàn tỉnh. Theo đó, mỗi đội văn nghệ được hỗ trợ 2 triệu đồng, trích từ ngân sách địa phương. Hiện nay, tỉnh Sơn La có hơn 3.300 đội văn nghệ quần chúng được duy trì hoạt động, thường xuyên biểu diễn phục vụ nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần của nhân dân, nhất là đồng bào dân tộc thiểu số ở vùng sâu, vùng xa, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu, đậm đà bản sắc của các dân tộc trong tỉnh.

Với nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần của người dân ngày một nâng cao, một số thể loại, hình thức múa dân gian truyền thống tuy nhiên đã có sự biến đổi. Những động tác múa đạt đến tính hoàn mỹ, khái quát, tượng trưng của nghệ thuật múa dân gian dân tộc với yếu tố nguyên bản cũng dần mai một, phai nhạt đi ít nhiều. Đứng trước bối cảnh thay đổi toàn diện dưới tác động của phát triển kinh tế thị trường và xu thế toàn cầu hóa, nghệ thuật múa dân gian dân tộc tỉnh Sơn La cũng không tránh khỏi những chi phối, ảnh hưởng mang tính hai mặt.

Kinh tế phát triển, con người cũng đòi hỏi nhu cầu thích ứng ngày càng cao, mở ra cơ hội giao lưu, tiếp xúc với các nền văn hóa khác trong nước và trên phạm vi toàn thế giới. Các nhà nghiên cứu lý luận múa cũng như đội ngũ sáng tác, biên đạo, nghệ sĩ, nghệ nhân có điều kiện tiếp cận và phát triển tri thức, cơ sở lý luận về văn hóa nghệ thuật cũng như nghệ thuật múa ngày một nâng cao, trong đó có múa dân gian dân tộc.

Nền nghệ thuật múa Việt Nam đạt tới trình độ cao siêu của các nước thông qua mạng Internet sẽ cung cấp, trang bị cho những người xem thêm kiến thức và kỹ năng trong quá trình làm nghề. Đồng thời, gợi mở, trao đổi kinh nghiệm, định hướng cách thức phù hợp, để phục vụ chuyên môn và phát triển múa dân gian, tiếp cận xu hướng trong tình hình mới, nhưng điều ta cần nhìn nhận và tiếp đón nó ở mức độ nào và ra sao, có phù hợp hay không, đó mới là điều chúng ta cần đi đúng hướng.

Thông qua các mạng truyền thông có thể quảng bá, giới thiệu, đưa các giá trị quý báu của nghệ thuật múa dân gian đến với mọi người. Các điệu múa dân gian dân tộc đặc sắc, nguyên bản, được biểu diễn trên các bản làng vùng núi cao xa xôi, trong không gian tâm linh của một nghi thức, lễ hội, có thể trở thành chất liệu múa để các biên đạo nghiên cứu, sáng tác, phát triển đưa vào tác phẩm nghệ thuật múa chuyên nghiệp và không chuyên, phục vụ công chúng hoặc tham gia các cuộc liên hoan, hội thi, hội diễn từ cơ sở đến Trung ương...

Tiết mục múa “Em dệt sợi thương” đoạt Huy chương Vàng Liên hoan múa không chuyên toàn quốc năm 2023 tại tỉnh Tiền Giang. Ảnh: Lò Hải Lam

Hiện nay, nguy cơ mất dần bản sắc văn hóa dân tộc cũng đang là một vấn đề khá nhạy cảm. Sự du nhập mạnh mẽ của văn hóa ngoại lai với nhiều luồng khác nhau trên các kênh Youtube, Facebook, Tiktok... nhưng lại thu hút thị hiếu của một bộ phận người dân, đặc biệt là giới trẻ. Hệ quả gây ra là những lệch chuẩn về đạo đức, thẩm mỹ nghề nghiệp, chạy theo lối sống mới, ưa chuộng các giá trị hào nhoáng bên ngoài, khuyến khích nảy sinh tư tưởng sính ngoại. Từ đó có thể tạo ra tâm lý quay lưng lại với những giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có múa dân gian dân tộc.

Nhiều tác phẩm múa giao lưu văn hóa, văn nghệ hiện nay bị xáo trộn, pha tạp thường thấy ở các xã vùng sâu, vùng xa, vùng cao biên giới, việc mở nhạc múa Thái nhưng lại múa Mông, múa điệu múa của người Mông, cầm ô nhưng lại mặc trang phục dân tộc Thái... Nhiều bản nhạc múa Mông với tiết tấu nhanh, mạnh, cùng động tác nhún nhảy, lắc mông không đúng với bản sắc dân tộc mình làm người xem khó cảm nhận. Hiện nay, cán bộ chuyên trách văn hóa xã không có chuyên môn về nghệ thuật, học quản lý văn hóa, nhưng không chuyên sâu về múa để hướng dẫn, định hướng các đội văn nghệ, ngay bản thân người cán bộ đó còn không phân biệt được nhạc múa đó là nhạc của dân tộc gì, trang phục, đạo cụ múa như thế nào thì đương nhiên, đội văn nghệ đó không biết sẽ đi về đâu nếu không có định hướng cụ thể từ những người có chuyên môn.

Quá trình giao thoa, tiếp biến văn hóa diễn ra ngày càng mạnh mẽ và triệt để làm nảy sinh hiện tượng đánh mất bản sắc, pha trộn văn hóa, dẫn đến không phân định được đâu là yếu tố nguyên bản, đâu là kết quả tiếp biến văn hóa. Văn hóa gốc không tránh khỏi nguy cơ mai một bản sắc, thậm chí là tiêu biến, nhất là đối với những nhóm dân tộc đặc biệt ít người ở vùng sâu, vùng xa, vùng cao biên giới, nhưng cần phải có một bài toán thế nào để giữ được bản sắc văn hóa của 12 dân tộc lại là một câu hỏi cần tính toán kỹ.

Hiện nay, những nghệ nhân nắm giữ di sản truyền thống đa phần đều đã có tuổi, sự quan tâm của một số người dân và các cấp chính quyền địa phương chưa thường xuyên, rất nhiều điệu múa, dân vũ chỉ còn tồn tại trong trí nhớ của người già, một số khác mai một hẳn, không ai còn nhớ đến. Nếu không kịp thời khai thác, tiếp thu thì rất có thể nhiều di sản văn hóa phi vật thể sẽ mất đi vĩnh viễn, không có khả năng phục hồi. Việc bảo tồn và giữ gìn di sản văn hóa, nghệ thuật múa dân gian trong phát triển du lịch đang đặt ra những vấn đề cấp bách. Việc khai thác di sản quá mức, phát triển du lịch quá nóng, thiếu nguyên tắc, sẽ đem tới những mặt trái, những tác động tiêu cực.

Nhiều di sản văn hóa phải đối mặt với những thách thức, áp lực từ tình trạng thương mại hóa, làm tổn thương hoặc biến dạng di sản, nhất là đối với di sản văn hóa phi vật thể như múa dân gian. Không ít sản phẩm văn hóa do chạy theo mục tiêu lợi nhuận, mục tiêu kinh tế đã bóp méo, cải biên di sản, phản ánh không chân thực giá trị của truyền thống, làm sai lệch hình ảnh văn hóa dân tộc.

Đây là những vấn đề đang tồn tại rõ ràng và cụ thể trong cuộc sống hiện nay. Từ đó, đặt ra cho những người làm công tác nghiên cứu và các cấp ngành, địa phương cần thẳng thắn nhìn nhận lại, đề ra những giải pháp thiết thực và kịp thời đẩy mạnh công tác bảo tồn, phát huy nghệ thuật múa dân gian các dân tộc gắn với phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh Sơn La, đồng thời tạo ra những sản phẩm du lịch đặc trưng, độc đáo phục vụ phát triển kinh tế, xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, góp phần xóa đói giảm nghèo một cách thiết thực, hiệu quả, nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa các dân tộc, bởi nó là gốc rễ có từ xa xưa mà cha ông ta để lại.

Lò Hải Lam