Giáo sư Dương Quảng Hàm: Lưu danh cùng văn học sử

Giáo sư Dương Quảng Hàm sinh ngày 14/7/1898 ở làng Phú Thị, xã Mễ Sở, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Xuất thân trong một gia đình nho học, với thân phụ Dương Trọng Phổ và người anh Dương Bá Trạc dấn thân cho phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục, nên từ nhỏ Dương Quảng Hàm đã nung nấu ý chí giúp nước, giúp đời. Thế nhưng, khi chưa học hành thành tài, thì Dương Quảng Hàm cưới vợ. Mối duyên phận bất ngờ ấy, có thể hình dung như sau.

Giáo sư Dương Quảng Hàm (1898-1946) qua nét vẽ Huỳnh Dũng Nhân.

Ở làng Phú Thị có hai gia tộc nổi tiếng là họ Dương và họ Trần đều đỗ đạt khoa cử, nhưng lại có hiềm khích tích tụ. Để hóa giải oán cừu, họ Dương và họ Trần quyết định kết tình thông gia. Anh trai của Dương Quảng Hàm được hứa hôn với chị gái của Trần Thị Vân. Tuy nhiên, trước ngày cưới thì chị gái của Trần Thị Vân đột ngột qua đời. Lời đính ước giữa hai dòng họ không thể bị phá vỡ, thế là cuộc hôn nhân khác được nhanh chóng thiết lập cho Dương Quảng Hàm và Trần Thị Vân.

Bà Trần Thị Vân lớn hơn ông Dương Quảng Hàm 2 tuổi, bước về làm dâu theo đúng nghi lễ phong kiến còn sót lại ở Việt Nam đầu thế kỷ 20. Bà Trần Thị Vân tư chất thông minh, thời thơ ấu cũng được học chữ Nho, nhưng lại thể hiện năng khiếu ở lĩnh vực kinh doanh. Năm 8 tuổi, Trần Thị Vân đã theo mẹ ra chợ mua bán, và nhanh chóng biết cách tăng vốn sinh lời.

Đám cưới Dương Quảng Hàm và Trần Thị Vân tổ chức năm 1914. Sau hôn lễ, Dương Quảng Hàm lên Hà Nội học, còn Trần Thị Vân ở quê cùng bố mẹ chồng và tiếp tục buôn bán ở chợ Mễ Sở. Thỉnh thoảng Trần Thị Vân buôn vải nâu từ Mễ Sở lên Hà Nội và ghé thăm chồng.

Năm 1920, Dương Quảng Hàm thi đỗ thủ khoa vào Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội, thì bà Trần Thị Vân chuyển lên Thủ đô đoàn tụ với chồng. Bà Trần Thị Vân mua căn nhà số 98B Hàng Bông để làm tổ ấm và cũng là nơi bà mở hiệu buôn Đông Phú.

Hôn nhân của Dương Quảng Hàm không bắt đầu từ tình yêu, nhưng tình yêu được vun đắp từ hôn nhân. Bà Trần Thị Vân tôn thờ chồng và gánh vác mọi thứ lo toan cơm áo để chồng yên tâm sách vở.

Dương Quảng Hàm tốt nghiệp Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội với khóa luận "Khổng Tử học và học thuyết Khổng Mạnh trong nền tảng giáo dục cũ", báo hiệu tầm vóc một nhà nghiên cứu tương lai. Khi đi dạy học ở Trường Bưởi (nay là trường Chu Văn An- Hà Nội), giáo sư Dương Quảng Hàm bắt đầu biên soạn sách giáo khoa, mà tác phẩm tiêu biểu nhất là "Quốc văn trích diễm" được làm một cách khoa học với những tuyển chọn và chú thích công phu.

Dù chỉ hướng đến mục đích giáo dục, nhưng giáo sư Dương Quảng Hàm đã để lại cho văn học nước nhà những công trình văn hóa có giá trị lâu bền. Bộ sách "Trung học Việt văn giáo khoa thư" hơn 1.000 trang của giáo sư Dương Quảng Hàm, bao gồm cuốn "Việt Nam văn học sử yếu" công bố năm 1941 và cuốn "Việt Nam thi văn hợp tuyển" công bố năm 1942, đến hôm nay vẫn tác phẩm mà những ai quan tâm đến tiến trình phát triển văn học sử Việt Nam phải tìm đọc. Có thể khẳng định, giáo sư Dương Quảng Hàm là người đầu tiên viết văn học sử chữ quốc ngữ của Việt Nam.

Cuộc sống vợ chồng của giáo sư Dương Quảng Hàm, được các con họ nhớ lại: "Mỗi sáng, mẹ chúng tôi chuẩn bị sẵn một ấm trà ngon, cùng bố chúng tôi thưởng thức và đọc báo. Sau khi tiễn bố tôi đến trường, thì mẹ tôi mới mở cửa hàng để kinh doanh. Bố mẹ chúng tôi không bao giờ to tiếng với nhau, luôn đối đãi với nhau ân cần và lễ độ". Sau ngày Quốc khánh 2/9/1945, giáo sư Dương Quảng Hàm được cử làm Tổng Thanh tra Trung học của Bộ Giáo dục. Đáng tiếc, trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, giáo sư Dương Quảng Hàm đã hy sinh vào ngày 23/12/1946. Mãi 54 năm sau, ngày 5/7/2000, giáo sư Dương Quảng Hàm mới được truy điệu và công nhận liệt sĩ.

Về sự ra đi đột ngột của giáo sư Dương Quảng Hàm, con trai út của ông là Dương Tự Minh chia sẻ: "Khi toàn quốc kháng chiến nổ ra, bố mẹ tôi được dân quân tự vệ đưa đến đền Hàng Bạc. Từ nơi này, tất cả người tản cư sẽ được dân quân tự vệ hỗ trợ di chuyển ra vùng tự do bằng cách đi qua bãi đất dưới chân cầu Long Biên có lính Pháp chiếm đóng. Dân quân tự vệ có chủ trương: Đàn bà đi trước, đàn ông đi sau. Cha mẹ tôi đành chia tay, để mẹ tôi đi trước và hẹn gặp nhau ở quê nhà.

Thế nhưng, khi mẹ tôi về đến quê, ngóng trông nhiều ngày vẫn chưa thấy bóng dáng chồng đâu. Đến khi có người báo tin, gia đình tôi mới biết, quá trình ra khỏi nội thành, cha tôi cùng nhóm dân quân tự vệ gặp phục kích của địch, bị bắn chết. Mặc dù vậy, suốt 9 năm kháng chiến chống Pháp mẹ con tôi vẫn hy vọng cha trở về. Sau này, giải phóng Thủ đô, niềm tin đó mới thực sự dập tắt. Đến nay thi thể cha tôi vẫn không rõ ở đâu".

Gia đình Giáo sư Dương Quảng Hàm năm 1945.

Nhìn lại cuộc đời giáo sư Dương Quảng Hàm, thế hệ sau ngoài việc ngưỡng mộ tinh thần cống hiến của ông, còn bày tỏ sự kính trọng dành cho người vợ đã đứng phía sau vun đắp cho sự nghiệp của ông. Bà Trần Thị Vân đã cùng giáo sư Dương Quảng Hàm tạo ra một gia tộc danh giá trong đời sống xã hội. Trong số tám người con của vợ chồng giáo sư Dương Quảng Hàm, nhiều người đã biết đến nhân vật Dương Thị Thoa (còn có bí danh Lê Thi) là một trong hai thành viên Hội Phụ nữ Cứu quốc đã vinh dự được kéo cờ đỏ sao vàng khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc Lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa.

Bà Dương Thị Thoa kể lại giây phút lịch sử ấy: "Chúng tôi là đoàn phụ nữ quận Hoàn Kiếm được đứng hàng đầu, vì chúng tôi đi sớm hơn. Tôi đứng chờ ở ngoài, không đứng trong hàng ngũ. Bất ngờ Ban tổ chức yêu cầu cử một người lên kéo cờ. Mọi người nhìn vào tôi vì tôi đứng ngoài. Tôi đi lên lễ đài, gặp một chị mặc quần áo Tày, hai chị em dắt tay nhau lên chân cột cờ. Lần kéo cờ trước Quảng trường Ba Đình đó tôi thấy sự việc quá trọng đại nên sợ lắm. Khi kéo thì tim đập thình thịch. Khi cờ lên đỉnh cột tôi mới thấy nhẹ nhõm".

Bà Dương Thị Thoa sinh năm 1926, là người con thứ tư của giáo sư Dương Quảng Hàm. Bà Dương Thị Thoa sau này trở thành giáo sư - tiến sĩ, nhiều năm đảm nhiệm cương vị Viện trưởng Viện Triết học Việt Nam. Bà Dương Thị Thoa qua đời ngày 28/8/2020, ở tuổi 94. Ngoài bà Dương Thị Thoa, 7 người con còn lại của giáo sư Dương Quảng Hàm đều được bà vợ đảm đang Trần Thị Vân nuôi dạy thành tài, như bác sĩ Dương Bá Bành, phát thanh viên Dương Thị Ngân, Anh hùng Lao động Dương Trọng Bái, nhà báo Dương Thị Duyên, giáo sư Dương Thị Cương

Người con út của giáo sư Dương Quảng Hàm là chiến sĩ cách mạng Dương Tự Minh, sinh năm 1934. Ông Dương Tự Minh từng bị tù đày ở Hỏa Lò. Ông Dương Tự Minh hiện nay vẫn cư ngụ trong ngôi nhà 98B Hàng Bông mà thuở nào vợ chồng giáo sư Dương Quảng Hàm - Trần Thị Vân từng ấm lạnh hạnh phúc bên nhau.

Ông Dương Tự Minh cho biết: "Ngôi nhà 98B Hàng Bông phần lớn từ tích lũy nhiều năm buôn bán của mẹ tôi. Cha tôi là một nhà nghiên cứu, suốt ngày chỉ đọc sách và viết lách. Vì vậy tất cả đều do mẹ tôi đảm nhiệm. Bà vừa lo buôn bán kiếm tiền, vừa chỉ huy mọi việc lớn nhỏ. Cái tên Trần Thị Vân của bà chẳng mấy ai biết, vì mọi người luôn gọi bà là "bà Dương Quảng Hàm". Và mẹ tôi cũng hãnh diện tự xưng với cái tên danh giá ấy".

Bà Trần Thị Vân có được cuộc hôn nhân kéo dài 32 năm với giáo sư Dương Quảng Hàm. Sau khi giáo sư Dương Quảng Hàm hy sinh, bà Trần Thị Vân dành phần đời còn lại để lặng lẽ nhớ thương chồng. Trước khi mất ở tuổi 72, bà Trần Thị Vân vẫn day dứt vì chưa tìm được hài cốt giáo sư Dương Quảng Hàm, nên bà viết một bài thơ khắc khoải bái vọng chồng: "Vẫn mong ông trường thọ/ Thọ đến tuổi một trăm/ Ngày ngày cơm hai bữa/ Hai người ta cùng ăn/ Đêm đêm trên giường ngủ/ Hai người ta cùng nằm/ Trông bầy con thơ dại/ Cùng dạy bảo khuyên răn/ Ngồi mát trên sân thượng/ Cùng kể chuyện trăm năm/ Tôi chỉ chăm buôn bán/ Ông theo dõi nghề văn/ Lo sinh kế đầy đủ/ Xem thế cuộc thăng trầm/ Lúc sống cùng nhà ở/ Lúc chết cùng mồ nằm".

Lê Thiếu Nhơn