Giải Nobel Y sinh 2024 và các giải Nobel Y sinh trong 10 năm gần đây

Hai nhà khoa học người Mỹ là Victor Ambros (phải) và Gary Ruvkun nhận giải thưởng về công trình mang tính đột phá tại California, Mỹ ngày 9/11/2014. Ảnh: REUTERS/TTXVN

Chiều ngày 7/10/2024 (giờ Việt Nam), tại thủ đô Stockholm (Thụy Điển), Hội đồng Nobel tại Viện Karolinska đã công bố giải Nobel Y Sinh 2024 thuộc về 2 nhà khoa học người Mỹ là Victor Ambros (sinh năm 1953) và Gary Ruvkun (sinh năm 1952) với việc phát hiện ra RNA siêu nhỏ (microRNA hay microARN), qua đó khám phá ra nguyên lý cơ bản chi phối cách thức điều hòa hoạt động của gene.

Nobel Y Sinh là giải thưởng khai màn tuần lễ Nobel năm 2024. Các giải thưởng tiếp theo sẽ được công bố trong những ngày tới là Giải Nobel Vật lý, Nobel Hóa học, Nobel Văn học, Nobel Hòa bình và Nobel Kinh tế.

Khẳng định giá trị của việc phát hiện RNA siêu nhỏ

Tuyên bố của Hội đồng Nobel nhấn mạnh, giải Nobel Y sinh năm nay tập trung khám phá cơ chế điều hòa quan trọng được các tế bào sử dụng để kiểm soát hoạt động của gene. Thông tin di truyền từ ADN đến RNA thông tin (mRNA - một loại RNA đóng vai trò khuôn mẫu để sản xuất protein theo hướng dẫn được ghi trong gene), thông qua quá trình phiên mã, sau đó đến bộ máy tế bào để sản xuất protein. Tại đó, mRNA được dịch mã để protein được tạo ra theo các hướng dẫn di truyền lưu trữ trong ADN. Kể từ giữa thế kỷ XX, một số khám phá khoa học cơ bản nhất đã giải thích cách thức hoạt động của các quá trình này.

Vào cuối những năm 1980 của thế kỷ XX, 2 nhà khoa học Victor Ambros và Gary Ruvkun là nghiên cứu sinh sau Tiến sĩ tại phòng thí nghiệm của Robert Horvitz - người đã được trao giải Nobel Y Sinh năm 2002, cùng với Sydney Brenner và John Sulston vì những khám phá về "Điều hòa di truyền trong phát triển tạng và chết tế bào theo chương trình", mở đường cho việc nghiên cứu tìm hiểu nguyên nhân dẫn tới các căn bệnh liên quan đến tế bào, trong đó có ung thư.

Trong phòng thí nghiệm của Horvitz, cả Ambros và Ruvkun đã nghiên cứu loài giun tròn C.elegans, sống tự do (không ký sinh), trong suốt, chiều dài khoảng 1 mm sống trong môi trường đất ôn đới. Mặc dù có kích thước nhỏ, song C.elegans sở hữu nhiều loại tế bào chuyên biệt như tế bào thần kinh và cơ - vốn cũng được tìm thấy ở các loài động vật lớn hơn, phức tạp hơn, khiến loài giun này trở thành một mô hình hữu ích để nghiên cứu cách thức mô phát triển và trưởng thành ở các sinh vật đa bào.

Thông qua việc nghiên cứu giun C.elegans, 2 nhà khoa học đã phát hiện RNA siêu nhỏ, cùng vai trò của chúng trong quá trình điều hòa gene sau phiên mã. Cơ chế này đã thúc đẩy quá trình tiến hóa của các sinh vật ngày càng phức tạp. Các nghiên cứu di truyền chỉ ra rằng các tế bào và mô không phát triển bình thường, nếu không có RNA siêu nhỏ. Điều hòa bất thường của RNA siêu nhỏ - có thể góp phần gây ung thư và đột biến ở các gene mã hóa cho RNA siêu nhỏ - đã được tìm thấy ở người, gây ra các tình trạng như mất thính lực bẩm sinh, rối loạn mắt và xương.

Giải Nobel Y Sinh đã được trao 114 lần kể từ năm 1901 đến nay. Giải thưởng Y Sinh là giải khai màn tuần lễ Nobel 2024. Các giải thưởng tiếp theo được công bố gồm Giải Nobel Vật lý (ngày 8/10), Giải Nobel Hóa học (ngày 9/10) và Giải Nobel Văn học (ngày 10/10). Giải Nobel Hòa bình là giải thưởng duy nhất được công bố ở Oslo (Na Uy) ngày 11/10. Trong khi đó, giải Nobel Kinh tế sẽ khép lại Tuần lễ Nobel 2024 vào ngày 14/10.

- Năm 2023: Giải Nobel Y sinh năm 2023 thuộc về nhà khoa học người Hungary Katalin Kariko và nhà khoa học người Mỹ Drew Weissman với phát hiện về việc biến đổi cơ sở nucleoside để phát triển vaccine công nghệ mRNA hiệu quả trong phòng ngừa COVID-19. Hội đồng Nobel cho biết công trình nghiên cứu của hai nhà khoa học này góp phần thúc đẩy sản xuất vaccine với tốc độ nhanh chưa từng thấy trong suốt thời gian đại dịch COVID-19, một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với con người trong lịch sử hiện đại.

Theo Hội đồng Nobel, công trình nghiên cứu của hai nhà khoa học Kariko và Weissman đã thay đổi sự hiểu biết căn bản về cách mRNA tương tác với hệ miễn dịch của con người. Công nghệ này cũng cho thấy những kết quả đầy hứa hẹn để chống lại các bệnh khác như HIV, ung thư, và bệnh di truyền.

- Năm 2022: Giải Nobel Y sinh năm 2022 thuộc về nhà khoa học người Thụy Điển Svante Paabo với công trình nghiên cứu về gene của các loài linh trưởng đã tuyệt chủng và sự tiến hóa của loài người. Công trình nghiên cứu của ông được đánh giá là mang tính bước ngoặt, góp phần làm thay đổi lĩnh vực nghiên cứu về nguồn gốc loài người sau khi phát triển các cách tiếp cận mới cho phép kiểm tra chuỗi ADN từ những mẫu vật khảo cổ.

Dựa trên những phát hiện của mình, nhà di truyền học Svante Paabo đã thiết lập một bộ môn khoa học hoàn toàn mới có tên gọi là Paleogenomics - tái tạo và phân tích thông tin bộ gene của các loài đã tuyệt chủng. Bằng cách chỉ ra những điểm khác nhau về di truyền học để phân biệt giữa loài người hiện nay và những loài vượn người đã tuyệt chủng, những phát hiện của ông đã cung cấp nền tảng cơ bản để khám phá những yếu tố giúp loài người trở nên khác biệt như ngày nay.

- Năm 2021: Giải Nobel Y sinh năm 2021 thuộc về hai nhà khoa học người Mỹ là David Julius và Ardem Patapoutian “vì những khám phá của họ về các thụ thể đối với nhiệt độ và xúc giác”. Những khám phá mang tính đột phá của hai nhà khoa học trên đã “cho phép chúng ta hiểu về cách thức mà nhiệt độ nóng, lạnh và lực cơ học có thể kích hoạt các xung thần kinh và cho phép chúng ta nhận thức, thích nghi với thế giới xung quanh. Những kiến thức này đang được sử dụng để phát triển các phương pháp điều trị cho hàng loạt chứng bệnh, bao gồm cả cơn đau mãn tính".

- Năm 2020: Giải Nobel Y sinh 2020 vinh danh 3 nhà khoa học Harvey J. Alter (người Mỹ), Michael Houghton (người Anh) và Charles M.Rice (người Mỹ) với công trình nghiên cứu về virus gây bệnh viêm gan C. Những nghiên cứu của 3 nhà khoa học có đóng góp mang tính quyết định trong cuộc chiến chống lại căn bệnh viêm gan truyền qua đường máu, một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng của y tế toàn cầu vì nó gây ra bệnh xơ gan và ung thư gan ở nhiều người trên khắp thế giới.

- Năm 2019: Hai nhà khoa học Mỹ là William Kaelin và Peter Ratcliffe, cùng nhà khoa học người Anh Gregg Semenza đã đoạt giải Nobel Y sinh 2019 với công trình khám phá về cách thức các tế bào cảm thụ và thích ứng với môi trường oxygen thay đổi. Công trình nghiên cứu này đã xác định được cơ chế phân tử điều chỉnh hoạt động của gien nhằm đáp ứng sự với thay đổi khác nhau của oxygen, vốn được coi là tác nhân chính gây ra nhiều căn bệnh. Những khám phá của 3 nhà khoa học trên đã mở đường cho những liệu pháp chữa trị bệnh thiếu máu, ung thư và nhiều bệnh khác.

- Năm 2018: Hai nhà khoa học gồm James P. Allison (người Mỹ) và Tasuku Honjo (người Nhật Bản) đã đoạt giải Nobel Y sinh 2018 vì công trình nghiên cứu điều trị ung thư bằng việc ức chế miễn dịch âm tính. Liệu pháp này là một cách tiếp cận mang tính cách mạng trong chữa trị bệnh ung thư.

- Năm 2017: Ba nhà khoa học người Mỹ là Jeffrey C. Hall, Michael Rosbash và Michael W. Young đã đoạt giải Nobel Y sinh 2017 vì những khám phá về cơ chế phân tử điều khiển nhịp sinh học ngày đêm. Khám phá về nhịp sinh học ngày đêm, đồng hồ sinh học này giúp chúng ta hiểu được bí ẩn tại sao con người cần ngủ và tại sao giấc ngủ lại diễn ra.

- Năm 2016: Nhà khoa học người Nhật Bản Yoshinori Ohsumi đã đoạt giải Nobel Y sinh 2016 với công trình nghiên cứu các cơ chế phân tách và tái tạo các thành phần tế bào. Đây là thành tựu khám phá ra cơ chế tự thực, một quá trình cơ bản trong tế bào.

- Năm 2015: Ba nhà khoa học gồm William Campbell (người gốc Ireland), Satoshi Omura (người Nhật Bản) và Youyou Tu (người Trung Quốc) đã đoạt giải Nobel Y sinh 2015 với công trình nghiên cứu trong điều trị các bệnh do ký sinh trùng gây ra. Những nghiên cứu này đã mang lại cho loài người các công cụ quan trọng, nhằm đối phó với những dịch bệnh ảnh hưởng đến hàng triệu người mỗi năm.

- Năm 2014: Ba nhà khoa học gồm John O'Keefe (người Mỹ gốc Anh) và 2 vợ chồng May-Britt Moser và Evard Moser (người Na Uy) đã đoạt giải Nobel Y sinh 2014 vì có công phát hiện ra các tế bào hình thành hệ thống định vị (GPS) bên trong bộ não. Với phát hiện này, các nhà khoa học đã hiểu được cơ chế dẫn đến chứng bệnh mất trí nhớ về không gian ở một số người.

An Ngọc (tổng hợp)