Giải bài toán mức sinh thấp và già hóa dân số

Nhiều thách thức cho thị trường lao động

Việt Nam hiện có hơn 100 triệu dân, chiếm 1,24% dân số thế giới, đứng thứ 15 trên toàn cầu. Đây là một nguồn lực quan trọng để phát triển đất nước, nhưng đồng thời cũng đối diện với một thực tế đáng lo ngại: Tốc độ già hóa dân số đang diễn ra rất nhanh, đặt ra thách thức lớn đối với thị trường lao động trong những thập kỷ tới.

Theo Tổng cục Thống kê, hiện nay, lực lượng lao động trong độ tuổi từ 15 đến 64 chiếm trên 60% tổng dân số, tạo điều kiện thuận lợi để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, giai đoạn dân số vàng của Việt Nam chỉ kéo dài thêm khoảng một thập kỷ nữa trước khi bước vào giai đoạn già hóa dân số. Đây là bài toán cần được giải quyết ngay từ bây giờ để tránh nguy cơ thiếu hụt lao động trầm trọng trong tương lai.

TS. Phạm Vũ Hoàng, Phó Cục trưởng Cục Dân số - Bộ Y tế nhận định, Việt Nam đang đối mặt với tốc độ già hóa dân số nhanh chóng. Hiện nay, khoảng 12% dân số là người cao tuổi (trên 60 tuổi); con số này dự kiến sẽ vượt 20% vào năm 2035.

Theo đó, Việt Nam chỉ mất chưa đầy 25 năm để chuyển từ dân số trẻ sang dân số già, nhanh hơn nhiều so với các nước châu Âu như Pháp (mất 100 năm) hay Thụy Điển (80 năm). Điều này tạo ra áp lực rất lớn lên hệ thống an sinh xã hội, quỹ hưu trí và nhu cầu chăm sóc sức khỏe. Bên cạnh già hóa dân số, mức sinh ở Việt Nam cũng đang giảm mạnh, đặc biệt tại các đô thị lớn.

Việt Nam đang có những điều chỉnh về mặt chính sách dân số, khuyến khích sinh con, cải thiện phúc lợi xã hội và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực

Theo Tổng cục Thống kê, tổng tỷ suất sinh hiện chỉ còn 1,91 con/phụ nữ, thấp hơn mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ). Ở TP. Hồ Chí Minh, tỷ suất sinh đã giảm xuống mức đáng báo động, chỉ còn 1,39 con/phụ nữ, tương đương với các quốc gia có mức sinh thấp nhất thế giới như Nhật Bản và Hàn Quốc.

Nguyên nhân chính dẫn đến mức sinh giảm thấp trong những năm gần đây là do sự cải thiện điều kiện sống, nâng cao trình độ học vấn và thay đổi tư duy của người trẻ. Phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ ngày càng có xu hướng ưu tiên phát triển sự nghiệp, tìm kiếm việc làm tốt hơn, có thu nhập cao hơn và tận hưởng cuộc sống. Điều này dẫn đến việc kết hôn muộn, sinh con muộn hoặc sinh ít con.

Ngoài ra, sức ép kinh tế cũng là một rào cản lớn. Chi phí sinh hoạt, nhà ở, nuôi dưỡng và giáo dục con cái ngày càng tăng khiến nhiều cặp vợ chồng trẻ chọn cách sinh ít con hoặc không sinh con. Xu hướng này kéo dài có thể dẫn đến thiếu hụt lao động, suy giảm quy mô dân số, đẩy nhanh tốc độ già hóa và gia tăng dòng di cư, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của đất nước.

Chuyển đổi chính sách dân số để thích ứng với thực tiễn

Trước thực trạng già hóa nhanh và mức sinh giảm mạnh, Việt Nam đang có những điều chỉnh quan trọng trong chính sách dân số. Đặc biệt mới đây, Bộ Chính trị giao Ủy ban Kiểm tra Trung ương tham mưu, sửa đổi các quy định của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, đồng thời chủ động sửa đổi Hướng dẫn số 05/2022 theo hướng không xử lý kỷ luật đảng viên sinh con thứ ba trở lên, đồng bộ với việc sửa đổi các quy định của pháp luật (không hồi tố những trường hợp đã bị xử lý kỷ luật).

Bộ Chính trị giao Đảng ủy Chính phủ chỉ đạo Đảng ủy Bộ Y tế nghiên cứu, tiếp thu ý kiến của Bộ Chính trị và ý kiến của các cơ quan liên quan (có văn bản tổng hợp và góp ý chi tiết kèm theo) để hoàn thiện Kết luận của Bộ Chính trị trình Thường trực Ban Bí thư xem xét, ban hành. Giao Đảng ủy Quốc hội, Đảng ủy Chính phủ phối hợp lãnh đạo, chỉ đạo đẩy nhanh tiến độ xây dựng và trình Quốc hội thông qua Luật Dân số theo tinh thần Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng trong năm 2025.

Hiện nay, Cục Dân số - Bộ Y tế đang tiến hành rà soát các chính sách dân số và xây dựng báo cáo về thực trạng và xu hướng mức sinh tại Việt Nam, đồng thời đề xuất các chính sách trong dự án Luật Dân số. Ông Lê Thanh Dũng, Cục trưởng Cục Dân số cho biết, các nhóm chính sách cơ bản đang được xây dựng trong dự án Luật Dân số như: Duy trì mức sinh thay thế; giảm mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số; phân bố dân số hợp lý; nâng cao sức khỏe dân số và lồng ghép các yếu tố dân số vào kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội. Đồng thời, quy định quyền và nghĩa vụ của cặp vợ chồng, cá nhân trong việc sinh con, bao gồm quyết định thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh.

Bên cạnh việc duy trì mức sinh hợp lý, theo các chuyên gia, Việt Nam cần có chiến lược để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực; cải thiện hệ thống giáo dục, đào tạo nghề, thúc đẩy học tập suốt đời và cập nhật kỹ năng công nghệ là những yếu tố then chốt giúp người lao động thích ứng với thị trường lao động trong tương lai.

Ngoài ra, chính sách lao động linh hoạt cũng cần được triển khai, như tăng thời gian nghỉ thai sản, hỗ trợ tài chính cho các cặp vợ chồng sinh đủ hai con, phát triển hệ thống phúc lợi xã hội và hỗ trợ nhà ở cho gia đình trẻ. Để thích ứng với dân số già, không ít ý kiến cho rằng, Việt Nam có thể học hỏi mô hình “kinh tế tóc bạc” từ Nhật Bản và Hàn Quốc, tận dụng lực lượng lao động cao tuổi và phát triển các dịch vụ chăm sóc người già.

Bạch Hạc