Giá trị toàn cầu của di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam

Bản sắc trăm năm

Ngược dòng lịch sử, hơn 2 thế kỷ trước, miếu Chúa Xứ Thánh Mẫu được khởi dựng thô sơ tọa lạc trên vùng đất trũng hướng Tây Bắc núi Sam, lưng tựa vách núi, chánh điện nhìn ra đường và những cánh đồng thuộc làng Vĩnh Tế. Miếu do một thủ từ hàng ngày hương khói; hương chức trong làng đảm nhiệm việc cúng lễ hàng năm. Sau nhiều lần trùng tu, miếu Bà thêm khang trang. Lúc này, Hội tề làng đứng ra quản lý, tổ chức lễ vía, thu hút đông đảo Nhân dân địa phương đến chiêm bái. Sự kiện này dần trở thành ngày hội lớn, mang đậm nét văn hóa của cư dân đất phương Nam. Lễ hội Vía Chúa Xứ Thánh Mẫu được tổ chức từ ngày 23 - 27/4 âm lịch, thể hiện bản sắc, sự kế tục của cộng đồng người Kinh trong tiến trình giao lưu tiếp biến văn hóa với người Chăm, Hoa và Khmer tại An Giang.

Năm 2001, lễ hội được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) chọn là một trong những lễ hội tiêu biểu để tổ chức lễ hội du lịch quốc gia. Đến năm 2014, lễ hội được ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Kể từ khi được công nhận, công tác quản lý, tổ chức lễ hội được địa phương thực hiện theo quy định pháp luật, đúng quan điểm chỉ đạo của Đảng về mục tiêu xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Hoạt động lễ hội dần trở thành hoạt động văn hóa du lịch, tôn vinh di sản, quảng bá hình ảnh vùng đất, con người An Giang đến Nhân dân, du khách trong nước và quốc tế. Năm 2022, hồ sơ Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được Chính phủ đồng ý đệ trình UNESCO xem xét công nhận. Ngày 4/12/2024, lễ hội chính thức được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Lãnh đạo tỉnh nhận bằng ghi danh Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Ảnh: Thanh Hùng

Đối với người dân, Bà Chúa Xứ núi Sam là vị Thánh Mẫu trong tín ngưỡng thờ nữ thần, luôn che chở, phù trợ cho dân chúng. Tục lễ Bà, tham gia lễ hội là để thỏa mãn niềm tin và sự mong cầu của người dân về sức khỏe, bình an và tài lộc. Đây là môi trường giáo dục truyền thống đạo đức “uống nước nhớ nguồn”, nhắc nhở công lao dựng nước, giữ nước của cha ông, đề cao vai trò của người phụ nữ, thể hiện sự giao thoa trong sáng tạo, thực hành văn hóa và sự hòa hợp của các dân tộc cùng chung đức tin trong cùng một phạm vi lãnh thổ. Đồng thời, lễ hội còn giúp người dân tăng cường tình đoàn kết của cộng đồng; giúp bà con chia sẻ, gắn bó, tương trợ nhau trước những khó khăn trong cuộc sống.

Phần thưởng vô giá

“Chúng tôi vô cùng vui mừng khi đón tin Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Thay mặt cộng đồng thực hành Di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam, xin cảm ơn lãnh đạo Trung ương, lãnh đạo tỉnh, Tổ chức UNESCO đã quan tâm, ghi nhận và tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống Lễ hội Vía Bà không chỉ trong nước mà còn ra thế giới” - ông Thái Công Nô (Hội Quý tế, Ban Quản trị Lăng miếu núi Sam) bày tỏ.

Niềm vui của ông Nô còn là niềm vui của toàn thể người dân vùng đất An Giang, nơi giao thoa văn hóa đặc trưng của các dân tộc Tây Nam Bộ. Sự kiện này ghi nhận nỗ lực bền bỉ của các thế hệ trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, tín ngưỡng của Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam. Qua hơn 200 năm, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ trở thành điểm tựa tinh thần quan trọng cho hàng triệu người dân, không chỉ ở Nam Bộ mà còn lan tỏa trên khắp cả nước. Lễ hội không chỉ thể hiện lòng thành kính đối với Bà Chúa Xứ - người được tôn vinh như mẫu nghi của vùng đất, mà còn là biểu tượng của tín ngưỡng thờ mẫu Việt Nam, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa dân tộc.

Bí thư Tỉnh ủy An Giang Lê Hồng Quang đánh trống khai hội Vía Bà năm 2025. Ảnh: Trung Hiếu

Ông Jonathan Wallace Baker, Trưởng Đại diện UNESCO tại Việt Nam gửi lời chúc mừng chân thành nhất đến tất cả người đã đóng góp vào thành tựu: “Việt Nam đã và luôn ở tuyến đầu trong các nỗ lực gìn giữ và phát huy giá trị của di sản. Sự kiện này cũng góp phần làm giàu thêm danh sách di sản văn hóa phi vật thể tại Việt Nam được UNESCO ghi danh. Hơn nữa, thành công của đề cử này là minh chứng cho những nỗ lực chung của Chính phủ Việt Nam, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, chính quyền tỉnh An Giang, cộng đồng địa phương và những người thực hành di sản đã làm việc không mệt mỏi để tư liệu hóa, bảo vệ và quảng bá di sản vô giá này”.

Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy An Giang Lê Hồng Quang nhấn mạnh: “Đối với Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân An Giang, đây là phần thưởng vô giá, khẳng định tính toàn vẹn, tính xác thực và giá trị nổi bật toàn cầu của di sản; giúp cho cộng đồng sở hữu di sản nhận thức đầy đủ hơn về giá trị của lễ hội trong kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Qua đó, nâng cao lòng tự hào, ý thức trách nhiệm, hướng đến những biện pháp thiết thực để bảo tồn, phát huy giá trị của di sản. Trong niềm phấn khởi, tự hào đó, chúng ta nhận thức sâu sắc trách nhiệm to lớn đối với giá trị của di sản cho thế hệ hôm nay và mai sau. Lãnh đạo tỉnh sẽ tiếp tục thực hiện tốt chính sách bảo vệ di sản theo đúng cam kết với UNESCO, đảm bảo tính nguyên bản của hệ thống nghi lễ, hạn chế thương mại hóa, giữ gìn cảnh quan thiên nhiên khu vực núi Sam; đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức của toàn xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ đối với việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản; khai thác tốt tiềm năng, giá trị di sản theo hướng bền vững, gắn liền với bảo vệ môi trường, giữ gìn không gian văn hóa gốc, để mỗi du khách khi đến với lễ hội không chỉ được trải nghiệm một không gian tâm linh đặc biệt, mà còn cảm nhận được văn hóa Nam Bộ phong phú, đa dạng, giàu bản sắc”.

Trọng trách phát huy di sản

Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam là di sản văn hóa phi vật thể thứ 16 của Việt Nam được UNESCO công nhận, là di sản thứ 2 của khu vực Nam Bộ (sau nghệ thuật Đờn ca tài tử). Đặc biệt, đây là lễ hội truyền thống đầu tiên của ĐBSCL được vinh danh. Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương kêu gọi ban, bộ, ngành, chính quyền địa phương các cấp, cơ quan hữu quan, các cộng đồng là chủ thể của Di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam, Nhân dân cả nước cùng thực hiện Chương trình hành động quốc gia nhằm bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể quý giá này.

“Trong đó, nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng, chủ thể văn hóa; tiếp tục nghiên cứu, kiểm kê, sưu tầm, tư liệu hóa di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam; số hóa và xây dựng cơ sở dữ liệu để giới thiệu, quảng bá lễ hội; tổ chức truyền dạy tri thức, kỹ năng thực hành di sản trong cộng đồng; tổ chức trưng bày, trình diễn nghệ thuật dân gian của các cộng đồng thực hành trong lễ hội trong bảo tàng cấp tỉnh. Hàng năm, tổ chức Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam trang nghiêm, thành kính, tiết kiệm, đúng nguyên tắc thực hành di sản, với sự tham gia đông đảo của Nhân dân, góp phần gắn kết cộng đồng, cầu mong cho sự an lành và phồn vinh của đất nước. Xây dựng chương trình hoạt động văn hóa, giáo dục và truyền thông đa dạng để giới thiệu, quảng bá nhằm nâng cao nhận thức, trách nhiệm của xã hội đối với việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam. Nâng cao năng lực quản lý văn hóa, quản lý di sản văn hóa cho những người làm công tác văn hóa ở cơ sở, cùng cộng đồng lập kế hoạch phục hồi, bảo vệ, duy trì và phát huy giá trị di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam. Tăng cường tập huấn, cập nhật tri thức về di sản Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam, về quản lý di sản văn hóa phi vật thể cho cán bộ quản lý, nghiệp vụ văn hóa ở địa phương” - đồng chí Hoàng Đạo Cương nhấn mạnh.

Phó Thủ tướng Chính phủ Mai Văn Chính bày tỏ: “Các tổ chức quốc tế, đặc biệt là UNESCO, tiếp tục đồng hành cùng Việt Nam trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, lan tỏa tinh hoa văn hóa dân tộc trong dòng chảy văn hóa nhân loại. Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là hồn cốt của dân tộc, đồng thời là động lực quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Phát huy văn hóa chính là phát huy sức mạnh nội sinh, khơi dậy lòng yêu nước, tự hào dân tộc và khát vọng xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc. Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được UNESCO ghi danh vào thời điểm đặc biệt, ngay sau khi Quốc hội khóa XV thông qua Luật Di sản Văn hóa sửa đổi, chủ trương đầu tư Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển văn hóa giai đoạn 2025 - 2035. Điều này thể hiện cam kết mạnh mẽ của Đảng và Nhà nước trong việc bảo vệ, phát huy di sản văn hóa, đưa văn hóa trở thành nguồn lực quan trọng trong sự phát triển bền vững của đất nước”.

G.KHÁNH - T.HÙNG - T.HIẾU - D.ANH