Đông Nam Á tìm kiếm chủ quyền kỹ thuật số

Tiềm năng to lớn của Đông Nam Á

Với gần 700 triệu dân và một nền kinh tế tăng trưởng nhanh chóng, Đông Nam Á đã trở thành một khu vực then chốt trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu. Cuộc cách mạng công nghệ lan rộng khắp khu vực đang định hình lại các ngành công nghiệp truyền thống và các cấu trúc quản trị với tốc độ chưa từng có.

Đông Nam Á cần bảo đảm chủ quyền về dữ liệu

Tổng nền kinh tế kỹ thuật số của Đông Nam Á dự kiến sẽ đạt 1 nghìn tỷ USD vào năm 2030. Tăng trưởng theo cấp số nhân này được thúc đẩy bởi nỗ lực triển khai nhanh chóng cơ sở hạ tầng viễn thông tiên tiến, bao gồm mạng 5G, xương sống cáp quang và các nút điện toán biên (edge nodes) ở khắp các vùng đô thị và nông thôn. Tăng cường ứng dụng học máy, triển khai AI tạo sinh và kiến trúc điện toán đám mây đang tạo thành hệ sinh thái cung cấp khả năng xử lý dữ liệu chưa từng có trên khắp khu vực.

Đông Nam Á đã có thêm hàng chục triệu người dùng internet mới trong những năm gần đây, tạo ra nền tảng màu mỡ cho thương mại điện tử, tài chính kỹ thuật số và hệ sinh thái siêu ứng dụng. Các báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới nhấn mạnh thêm rằng bất chấp những thách thức hiện tại, thị trường kỹ thuật số của Đông Nam Á đang sẵn sàng cho sự mở rộng mang tính chuyển đổi khi cả khu vực công và tư cùng đầu tư vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật số, khuôn khổ pháp lý và cơ chế quản trị dữ liệu xuyên biên giới để khai thác tiềm năng kỹ thuật số to lớn của khu vực.

Việc xem xét một cách nghiêm túc tính phức tạp của bối cảnh công nghệ hiện nay là nhiệm vụ bắt buộc để Đông Nam Á định hướng tương lai công nghệ của mình.

Chủ quyền dữ liệu sẽ quyết định chủ quyền quốc gia

Kiểm soát dữ liệu lớn và nguy cơ chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số

Trên thế giới, 68% các trung tâm dữ liệu được kiểm soát bởi các công ty khổng lồ từ Hoa Kỳ và châu Âu như Amazon, Microsoft và Google, OVHcloud và Deutsche Telekom. Trong khi đó, châu Á, bao gồm cả Trung Quốc, chiếm 26% cơ sở hạ tầng trung tâm dữ liệu toàn cầu. Sự tập trung về năng lực kỹ thuật số và cơ sở hạ tầng này đã làm dấy lên những cảnh báo về "chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số", nơi dữ liệu khổng lồ được tạo ra chảy ra nước ngoài đến các nước phát triển.

“Kiểm soát dữ liệu chính là vấn đề về chủ quyền quốc gia”, Johnny G. Plate , cựu Bộ trưởng Bộ Truyền thông và công nghệ thông tin Indonesia, phát biểu vào năm 2022.

Đây là vấn đề sống còn. Người dùng internet Đông Nam Á sẽ đạt 402 triệu người trong năm nay. Cùng với đó, họ tạo ra kho dữ liệu an ninh, sức khỏe, tài chính và sinh trắc học khổng lồ. Hầu hết dữ liệu này được lưu trữ trong cơ sở hạ tầng dữ liệu toàn cầu của Big Tech. Tuy nhiên, theo luật như Đạo luật CLOUD của Hoa Kỳ và các quy định bảo vệ dữ liệu của châu Âu, các quốc gia Hoa Kỳ và châu Âu có thể sử dụng dữ liệu này thông qua khuôn khổ pháp lý, đồng thời bị buộc phải cấp quyền truy cập cho các chính phủ nước ngoài khi có yêu cầu chính thức.

Chủ quyền dữ liệu sẽ quyết định chủ quyền quốc gia

Trong cuốn sách “The Cost of Connection: How Data is Colonizing Human Life and Appropriating it for Capitalism (2022)” (tạm dịch: Cái giá của kết nối: Dữ liệu đang thuộc địa hóa cuộc sống con người và chiếm đoạt nó cho chủ nghĩa tư bản), tác giả Nick Couldry và Ulises A. Mejias khẳng định các cấu trúc quyền lực thuộc địa đang được tái hình thành dưới vỏ bọc của đổi mới kỹ thuật số và tiến bộ AI. Các mối quan hệ thuộc địa lịch sử dựa trên khai thác tài nguyên thiên nhiên và lao động của Bắc Bán cầu đối với Nam Bán cầu hiện đang được tái hiện trong lĩnh vực kỹ thuật số. Ở thời đại này, chủ nghĩa thực dân mới khai thác dữ liệu ở thế giới thứ ba thay vì các sản phẩm vật lý trong khi vẫn duy trì các mô hình tương tự về chuyển giao giá trị và bất đối xứng.

Chủ nghĩa thực dân mới về công nghệ này gây ra nhiều mối đe dọa đối với chủ quyền khu vực. Điều này bao gồm sự phụ thuộc về kinh tế, trong đó các thành phần có giá trị nhất của chuỗi giá trị kỹ thuật số vẫn do các thực thể nước ngoài kiểm soát và được sử dụng để đạt được lợi ích kinh tế, xã hội, quân sự và chính trị. Ngoài ra còn có khả năng giám sát chưa từng có, cho phép các Chính phủ và tập đoàn của Hoa Kỳ và châu Âu tiếp cận thông tin nhạy cảm. Cuối cùng, quá trình này làm suy yếu chủ quyền văn hóa và xã hội thông qua các hệ thống thuật toán ưu tiên các chuẩn mực văn hóa phương Tây.

Nỗ lực bản địa hóa dữ liệu

Khu vực này đang trải qua sự thay đổi quyết định hướng tới bản địa hóa dữ liệu và phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật số bản địa. Sự hiệu chỉnh chiến lược này của các nhà lãnh đạo khu vực phản ánh nhận thức ngày càng tăng về chủ quyền dữ liệu như là nền tảng của an ninh quốc gia và quyền tự chủ kinh tế.

Chủ quyền dữ liệu sẽ quyết định chủ quyền quốc gia

Singapore, từ lâu đã là một trung tâm công nghệ khu vực, đã nổi lên như một người tiên phong. Sáng kiến AI Singapore của họ, được ra mắt vào năm 2017 với số tiền tài trợ là 500 triệu USD, kết hợp nghiên cứu tiên tiến trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe và tài chính với các quy tắc lưu trú dữ liệu nghiêm ngặt. Dữ liệu của khu vực công phải được lưu trữ tại các trung tâm địa phương, một chính sách thu hút các công ty như Google Cloud xây dựng cơ sở hạ tầng trong khi vẫn tuân thủ luật riêng tư của Singapore.

Indonesia, nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á, đã có lập trường cứng rắn hơn. Luật Bảo vệ Dữ liệu cá nhân năm 2022 của nước này quy định dữ liệu công khai phải được lưu trữ trong nước, một quy định đã buộc Amazon phải mở một trung tâm dữ liệu tại Jakarta vào năm ngoái. Luật này là một phần trong chiến lược “Making Indonesia 4.0” của Indonesia, sử dụng AI để giải quyết các thách thức từ mất mùa đến ứng phó thảm họa.

Các nền kinh tế nhỏ cũng có những bước đi quyết liệt. Nghị định 53 của Việt Nam, được ban hành vào năm 2022, yêu cầu các nền tảng truyền thông xã hội phải lưu trữ dữ liệu người dùng tại địa phương - một động thái buộc TikTok phải thuê không gian máy chủ tại Hà Nội. Trong khi đó, Thái Lan đang hợp tác với các công ty Nhật Bản để xây dựng các trung tâm dữ liệu siêu lớn tại Bangkok, với mục tiêu trở thành trung tâm AI của khu vực sông Me Kong.

Big Tech và các công ty lớn trong khu vực đã tìm cách thúc đẩy thuyết âm mưu khi cảnh báo xu hướng tự lực, tự chủ và khả năng phục hồi kỹ thuật số này sẽ "gây tổn hại đến quá trình đổi mới". Điều này hoàn toàn không đúng. Hầu hết các sáng kiến này sẽ chỉ giúp tăng cường an ninh quốc gia bằng cách ngăn chặn truy cập trái phép vào dữ liệu quan trọng, giảm độ trễ cho người dùng địa phương và tạo ra các công việc có kỹ năng cao trong lĩnh vực công nghệ trong nước.

Các chính sách này cho phép tuân thủ quy định chặt chẽ hơn với các giá trị văn hóa và khuôn khổ pháp lý tại địa phương, đồng thời cho phép các quốc gia giữ lại giá trị kinh tế của dữ liệu công dân thay vì để các thực thể nước ngoài trích xuất. Việc bản địa hóa dữ liệu cũng trao quyền cho các chính phủ triển khai các giải pháp AI được thiết kế riêng cho các thách thức của khu vực như quản lý thiên tai và năng suất nông nghiệp mà không phụ thuộc vào quá trình ra quyết định bên ngoài.

Sức mạnh phải nằm trong quốc gia

Thông điệp từ các nhà lãnh đạo Đông Nam Á rất rõ ràng: Dữ liệu là sức mạnh và sức mạnh phải nằm trong quốc gia. Bộ trưởng Bộ Truyền thông và công nghệ thông tin Indonesia từng nhấn mạnh rằng “chủ quyền kỹ thuật số là bước đi tiên quyết để củng cố nền độc lập của đất nước”.

Khi căng thẳng Trung - Mỹ chia cắt thế giới công nghệ thành các khối cạnh tranh, Đông Nam Á có cơ hội để vạch ra lộ trình riêng của mình. Chỉ xây dựng các trung tâm dữ liệu thôi là chưa đủ; khu vực này phải bồi dưỡng nhân tài, tạo ra các rào cản đạo đức và yêu cầu các điều khoản công bằng từ những gã khổng lồ toàn cầu. Giải pháp thay thế - nhượng lại quyền kiểm soát tương lai kỹ thuật số - là một rủi ro mà không quốc gia nào có thể chấp nhận được. Như Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Việt Nam Nguyễn Mạnh Hùng đã tuyên bố thẳng thắn: "Nếu bạn không sở hữu dữ liệu của mình, bạn không làm chủ vận mệnh của mình".

Đối với Đông Nam Á, độc lập về công nghệ không chỉ là một chiến lược kinh tế mà còn là nền tảng của chủ quyền thực sự trong thời đại kỹ thuật số.

Quốc Đạt (Theo The Diplomat)