Đôi điều về 'Từ những trang văn' của Nguyễn Thị Thiện

Ai cũng biết viết tiểu thuyết lịch sử là rất khó và viết phê bình về tiểu thuyết lịch sử là việc không phải ai cũng làm được. Với hơn 300 trang khổ thường, ngoài phụ lục và mấy bài khác, trọng tâm cuốn sách viết về tác giả và tiểu thuyết lịch sử; những bài viết đa phần đã được đăng tải trên các báo, tạp chí uy tín.

Nhà văn Nguyễn Thị Thiện.

Tiểu thuyết lịch sử là loại tiểu thuyết viết về những nhân vật và sự kiện có thật trong lịch sử, nhằm tái hiện con người và không khí thời đại ở một giai đoạn nhất định. Để viết nghiên cứu phê bình tiểu thuyết lịch sử, người viết phải đọc để hiểu thấu tác phẩm và những tư liệu có liên quan mới mong "bắt" được đúng và trúng linh hồn của tác phẩm. Với Nguyễn Thị Thiện, tôi chắc chắn chị phải đọc kỹ tác giả và tác phẩm mới tìm ra "vấn đề" là thông điệp mà nhà văn muốn gửi gắm. Chị lựa chọn và đi sâu vào các tác giả tiểu thuyết lịch sử có tiếng vang trên văn đàn như: Nguyễn Tử Siêu, Nguyễn Xuân Khánh, Phùng Văn Khai, Trần Thùy Mai…

Phải nói rằng tập sách "Từ những trang văn" được Nguyễn Thị Thiện đầu tư công phu từ hình thức đến nội dung. Các bài viết được sắp xếp một cách khoa học. Trong mỗi bài, những luận điểm chính được in đậm, cách trình bày ấy có tác dụng nhấn mạnh, khắc sâu kiến thức khiến người đọc dễ nắm bắt vấn đề.

Để giúp người đọc có cái nhìn tổng quan về tiểu thuyết lịch sử, trước khi đi vào phân tích, bình giá các tác phẩm, chị có bài viết khái quát và công phu: "Tiểu thuyết lịch sử trong văn học đương đại", với các phần trình bày khá mạch lạc, khúc chiết: Tác phẩm văn học là cách giải mã lịch sử qua ngôn ngữ nghệ thuật; Nội dung và mục đích chính của tác phẩm về đề tài lịch sử. Sau đó là bài lược thuật về buổi tọa đàm: "Mối quan hệ giữa sự thật lịch sử và hình tượng văn học" do Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức, rồi chị đi vào cảm nhận một số tiểu thuyết lịch sử tiêu biểu nhất của nền văn học đương đại.

Với mỗi tác phẩm, chị đi vào nội dung nổi bật cùng đặc sắc nghệ thuật, giúp người đọc hiểu được giá trị của cuốn tiểu thuyết. Trong bài: "Huyền Trân công chúa và sứ mệnh mở cõi", chị khẳng định: "Hoàng Quốc Hải, cây bút tiểu thuyết lịch sử hàng đầu của văn học Việt Nam đương đại. Trong bộ tiểu thuyết "Bão táp triều Trần" (6 tập), tôi thích nhất tập 5 viết về Huyền Trân công chúa, gồm 280 trang…tái hiện cuộc đời công chúa Huyền Trân với thái độ yêu quý, ngưỡng mộ, cảm phục"... Từ đó, chị đi sâu làm rõ những phẩm chất nổi bật của Huyền Trân với những ý cơ bản: Huyền Trân công chúa hội tụ nữ dung, nữ trí, nữ công và nữ hạnh; Huyền Trân công chúa sứ mệnh mở mang bờ cõi; Huyền Trân công chúa sống không phải cho riêng mình. Ở mỗi luận điểm, chị tập trung làm rõ bằng những dẫn chứng tiêu biểu, cùng những đánh giá thể hiện quan điểm của mình. Chị thường cô lại và rút ra bài học lịch sử ở phần kết: "Người phụ nữ cành vàng lá ngọc khi cần đã biết đặt lợi ích quốc gia lên trên hạnh phúc cá nhân. Sự hy sinh cao thượng của công chúa Huyền Trân đã giúp quốc gia mở rộng, lãnh thổ mà không tốn một mũi tên, một người lính. Công chúa Huyền Trân quả là tấm gương sáng về lòng trung hiếu, để lại bài học vô cùng quý giá cho hậu thế". Viết như vậy, người đọc dù chưa đọc cũng nắm được cơ bản tinh thần của tác phẩm, ai đã đọc rồi lại càng hiểu sâu thêm tiểu thuyết.

Đọc: "Bi kịch của Hồ Quý Ly qua tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh", ngay nhan đề đã gợi mở ngay vấn đề mà chị muốn xoáy sâu, làm rõ trong tác phẩm. Bằng kiến văn sâu rộng của một nhà giáo và tầm nhìn khoa học của một người viết lý luận phê bình, chị đã nghiên cứu kỹ tác phẩm, làm sáng tỏ công và tội của Hồ Quý Ly: "Một bậc đại thần có tài kinh bang tế thế", lại là "Con người có tham vọng ghê gớm và mãnh liệt". Đó cũng là nguyên nhân dẫn đến "Bi kịch của nhà cải cách đi trước thời đại". Cuối cùng, chị đưa ra nhận xét xác đáng: Qua nhân vật Hồ Quý Ly "Tác giả dùng lịch sử như một cái cớ để gửi gắm những thông điệp cùng những suy nghĩ triết lý của mình về cuộc sống và lịch sử, giúp người đọc có cái nhìn cụ thể và sâu sắc hơn".

Tôi rất ấn tượng với bài "Đặc sản của tiểu thuyết lịch sử Phùng Văn Khai". Bài viết vừa thâu tóm được những thành tựu nổi bật trong hành trình sáng tạo của Phùng Văn Khai, vừa lý giải những "đặc sản" trong tiểu thuyết lịch sử của nhà văn, cụ thể là: "Tiểu thuyết lịch sử Phùng Văn Khai được kể theo chương hồi; Giọng điệu và ngôn ngữ kể chuyện mang đậm dấu ấn cổ xưa; Tiểu thuyết của nhà văn muốn người đọc nhận diện đúng nhất lịch sử; Cảm hứng sử thi, không khí chiến trận xuyên suốt mỗi tác phẩm lịch sử của Phùng Văn Khai".

Đi sâu phân tích những ý kiến đó, bằng những luận chứng, luận cứ xác đáng, thuyết phục, Nguyễn Thị Thiện đã làm rõ bản sắc riêng trong sáng tạo tiểu thuyết lịch sử Phùng Văn Khai là "giàu giá trị thẩm mỹ, mang dấu ấn nghệ thuật riêng, làm nên thương hiệu không lẫn với ai khác", khẳng định những đóng góp tích cực của nhà văn "vào việc làm sáng tỏ dần những trang sử hào hùng và cả bi thương của dân tộc Việt Nam anh hùng, bất khuất".

Bìa tập tiểu luận mới nhất của nhà văn Nguyễn Thị Thiện.

Những bài chị viết về tiểu thuyết lịch sử của các cây bút nữ khiến tôi thích thú nhất. Phải chăng là những người cùng giới nên chị thấu hiểu và "phiêu" hơn trong cảm xúc. Nguyễn Thị Thiện am hiểu không chỉ nội dung tác phẩm và phong cách nghệ thuật của từng tác giả, đem đến cho độc giả những góc nhìn thú vị. Ở bài: "Đóng góp mới của tiểu thuyết Hồ Xuân Hương tiếng vọng" của tác giả Nghiêm Thị Hằng, chị đã chỉ ra những đóng góp mới của tiểu thuyết này: "Lần đầu tiên văn đàn Việt Nam xuất hiện cuốn tiểu thuyết lịch sử về Hồ Xuân Hương", giúp người đọc hiểu rõ hơn về bà trên nhiều phương diện: vừa có tài, có sắc, lại có cá tính mạnh mẽ và tài năng thi ca xuất chúng; nhưng duyên phận bà rất hẩm hiu, thơ bà lại thắm đượm tính nhân văn sâu sắc và độc đáo.

Nghiên cứu về nữ nhà văn Trần Thùy Mai, Nguyễn Thị Thiện dành tới ba bài viết: "Nhà văn Trần Thùy Mai, cây bút bản lĩnh và tài năng"; "Sức hấp dẫn của Từ Dụ Thái hậu" và "Đóa hải đường nơi cung cấm qua Công chúa Đồng Xuân". Chùm bài viết cho thấy chị rất tâm đắc với cây bút xứ Huế và cẩn trọng trong việc nghiên cứu tác phẩm cùng những tài liệu có liên quan, ghi nhận những đóng góp quan trọng của nữ nhà văn không chỉ ở lĩnh vực truyện ngắn mà còn ở tiểu thuyết lịch sử: "Nếu "Từ Dụ Thái hậu" là bức tranh toàn cảnh về triều Nguyễn ở thời kỳ thịnh trị qua ba triều đại Gia Long, Minh Mạng và Thiệu Trị đến khi vua Tự Đức mới lên ngôi, thì bộ tiểu thuyết “Công chúa Đồng Xuân” kể lại những chính biến kinh hoàng khi thực dân Pháp xâm chiếm nước ta từng bước rồi biến Đại Nam thành nước bị đô hộ…".

Với bài "Thông điệp từ "Nữ sĩ thời gió bụi" của Lê Phương Liên", dường như Nguyễn Thị Thiện đã nhập thân vào tác phẩm, đồng sáng tạo cùng tác giả để làm nổi bật hình tượng nhân vật Đoàn Thị Điểm - Hồng Hà nữ sĩ, một tấm gương phụ nữ toàn bích, xứng đáng là tấm gương sáng ngời về người "phụ nữ mẫu mực, tiêu biểu của xã hội Việt Nam ở mọi thời đại" (Vũ Nho). Từ đó, chị có những đánh giá xác đáng: "Tiểu thuyết của Lê Phương Liên hấp dẫn người đọc bởi lối kể chuyện tự nhiên, cuốn hút, ngôn ngữ hợp với văn phong, cách nghĩ, cách nói của con người thời Trung đại".

Phê bình văn học là một khoa học, ngoài những yêu cầu khách quan mang tính phương pháp luận còn đòi hỏi sự nhạy cảm, năng lực và cảm quan thẩm mỹ của người viết. Có như thế mới mong tạo được sự hấp dẫn nơi người đọc. Với Nguyễn Thị Thiện, thiết nghĩ chị đã ít nhiều đạt được điều đó. Ngôn ngữ phê bình của chị dễ hiểu, công tâm mà không kém phần sâu sắc. Với kinh nghiệm cùng năng lực của một nhà giáo hơn ba chục năm trong nghề, cùng với sự đam mê chắc chắn Nguyễn Thị Thiện sẽ còn gặt hái được nhiều thành công hơn nữa trên "cánh đồng" văn chương. Các bài viết của chị trong "Từ những trang văn" là những tư liệu quý cho những ai muốn học tập và nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử nước nhà.

Nguyễn Thị Bình