Độc đáo Lễ hội tiếng sấm đầu năm của đồng bào Ơ Đu

Khi tiếng sấm đầu tiên vang lên báo hiệu năm mới, sáng sớm hôm sau, người dân trong bản cùng nhau mang các vật dụng ra suối để lau chùi thật sạch sẽ. Ảnh: Lê Thúy

Độc đáo cách tính năm mới của người Ơ Đu

Ơ Đu là tộc người sinh sống từ rất lâu đời tại vùng cao biên giới thuộc huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An. Theo tiếng của người dân địa phương, Ơ Ðu (hoặc I Ðu) có nghĩa là người yêu thương. Dân tộc Ơ Đu còn có tên gọi khác là Tày Hạt (tức là người đói rách). Dân tộc Ơ Đu cũng là một trong 5 dân tộc ít người nhất trong cộng đồng 54 dân tộc trên cả nước. Hiện nay, tộc người Ơ Đu tập trung sinh sống chủ yếu ở bản Văng Môn, xã Nga My và bản Xốp Pột, xã Kim Ða, với hơn 500 nhân khẩu. Hầu hết người Ơ Ðu dùng các tiếng Khơ Mú, Thái làm công cụ giao tiếp hàng ngày.

Theo lời kể của các già làng của bản Văng Môn, Lễ hội tiếng sấm đầu năm là một nghi lễ quan trọng trong đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc Ơ Đu. Ngày trước, do chưa có lịch tính thời gian một cách rõ ràng nên tổ tiên của người Ơ Đu chỉ biết lấy tiếng sấm để làm dấu hiệu khởi đầu cho một năm mới. Nghe tiếng sấm rền vang trên trời là ngày hôm sau, bà con đồng bào dân tộc Ơ Đu ở các bản làng gần xa lại nô nức tổ chức Lễ hội tiếng sấm đầu năm. Đây là một lễ hội lớn, quan trọng bậc nhất của người Ơ Đu - gắn với tục thờ thần sấm. Lễ hội này mang ý nghĩa cầu chúc cho bản làng bình yên, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và sức khỏe dồi dào cho dân làng. Lễ hội tiếng sấm đầu năm cũng là dịp để nhớ về cội nguồn nên tất cả mọi người đều cảm thấy vui vẻ, phấn khởi, đoàn kết.

Lễ hội tiếng sấm đầu năm thường diễn ra vào khoảng tháng 3 dương lịch, kéo dài từ 3-5 ngày, được tổ chức ngoài trời với mong muốn được giao tiếp với thần linh tốt hơn. Tiếng sấm còn đánh dấu thời điểm thực hiện các việc trọng đại trong gia đình và cộng đồng. Trong lễ hội, người Ơ Đu còn tổ chức phong chức cho các già làng, thầy mo, đổi tên cho đàn ông trưởng thành, làm lễ tiễn linh hồn người chết, bỏ tang cho người góa bụa và đặt tên cho trẻ sinh trong năm.

“Trải qua thời gian với nhiều thăng trầm, thay đổi, nên hầu hết phong tục của người Ơ Đu đã dần bị mai một. Trong đó, Lễ hội tiếng sấm đầu năm cũng không ngoại lệ. Những năm gần đây, khi đời sống người dân dần được cải thiện, chính quyền địa phương và cộng đồng người Ơ Đu đã nỗ lực khôi phục nghi lễ này” - Già làng, thầy mo Lo Văn Cường, bản Văng Môn cho biết thêm.

Tẩy trần bên dòng Nậm Ngân

Nhiều đời nay, năm nào cũng vậy, cứ khi nào bản làng đón tiếng sấm đầu tiên trong năm là sáng hôm sau, thầy mo đi một vòng quanh bản, đánh từng hồi chiêng thông báo cho mọi người biết để chuẩn bị đón chào năm mới.

Khi hơi sương còn giăng mắc, phủ kín trên lưng chừng núi, bà con dân tộc Ơ Đu ở bản Văng Môn lại cùng nhau dậy thật sớm, mang vật dụng gắn liền với sinh hoạt hằng ngày như nồi niêu, xoong chảo, dao, gùi, mâm bát ra dòng suối thiêng Nậm Ngân trong xanh chảy qua sau bản để rửa, lau chùi sạch sẽ, với ý nguyện cầu mong cho những vận xui, đen đủi của năm cũ trôi qua, bước sang năm mới gặp nhiều may mắn.

Thầy mo cùng các vị già làng, người có uy tín trong bản nâng chén rượu đầu năm tại mâm cúng thần sấm, gửi lời cầu chúc bình an, may mắn đến với bản làng. Ảnh: Lê Thúy

Những cháu nhỏ được cha mẹ rửa mặt bằng nước suối thiêng để mong lớn lên khỏe mạnh, thông minh, lanh lợi. Đàn ông cũng ra suối rửa chân, lội ngược dòng nước để mong có sức khỏe tốt, dẻo dai khi đi nương, lên rẫy và gặp gỡ, chào hỏi nhau bằng những lời tốt đẹp khi gặp nhau ngoài suối. Mỗi khi ra suối thiêng rửa mặt xong, mỗi người đều cảm thấy vui vẻ, phấn khởi và tin tưởng sang năm mới gặp nhiều niềm vui, vạn sự tốt lành. Sau nghi thức “tẩy trần” nhằm rửa sạch những đen đủi của năm cũ ở dòng suối thiêng Nậm Ngân, mọi người di chuyển về địa điểm tiến hành các lễ thức cúng cầu may trong ngày đầu tiên của năm mới. Trên đường di chuyển, mọi người đều chào hỏi, chúc sức khỏe đến những người mình gặp trên đường.

Người Ơ Đu thực hiện nghi thức đầu tiên trong Lễ hội tiếng sấm đầu năm là nghi thức cúng bản, với các lễ vật như gà luộc, xôi nếp và rượu trắng. Thầy mo là chủ lễ đọc những lời khấn cầu thông báo và xin phép thổ địa, thổ công cho phép dân bản tổ chức đón năm mới trên địa bàn. Sau lễ cúng bản là cúng thần sấm, cúng tổ tiên và cúng làm vía cho dân bản. Đồng bào Ơ Đu cho rằng, tổ tiên của họ sau khi mất, sẽ trú ngụ ở một ngôi đền nhỏ ở ngọn núi thiêng phía Đông của bản, mỗi khi bản làng có lễ thì phải lên mời tổ tiên về dự lễ.

Lễ vật được bày trên hai chiếc mâm cúng đan bằng mây và lót lá chuối là những món ăn truyền thống của đồng bào Ơ Đu được chế biến từ những nguyên liệu lấy từ núi rừng như: thủ lợn luộc, cá suối nướng, các loại thịt luộc, cơm lam, rượu đựng ống nứa, rêu đá, lạp cá, nhoọc chuột, lá môn... Các mâm cúng được sắp đặt xong, thầy mo cầu khấn để cầu mong thần sấm, tổ tiên về thụ lễ vật và ban phát cho bản làng được yên bình, ấm no, mưa thuận gió hòa, thiên nhiên tươi tốt, mọi người trong bản đoàn kết, dồi dào sức khỏe, thuận lợi trong công việc, làm ăn, học tập...

Khi kết thúc lễ cúng, thầy mo và các già làng trong bản sẽ cùng nâng chén rượu để cầu mong những điều tốt đẹp đến với bản làng trong năm mới. Dân bản cùng thực hiện nghi thức buộc chỉ đen vào cổ tay cho nhau với ý nghĩa cầu chúc sức khỏe, may mắn và bình an cho mỗi người. Người được buộc sợi chỉ vào cổ tay sẽ không được tháo ra cho đến lễ hội năm sau. Bên mâm cúng vía, lễ đặt tên cho những cháu nhỏ trong bản cũng được thực hiện.

Trong những ngày diễn ra Lễ hội tiếng sấm đầu năm, ngoài việc được thưởng thức những món ăn truyền thống, du khách và đồng bào dân tộc Ơ Đu cùng tham gia nhiều trò chơi dân gian như: Đánh khăng, chọi gà, đi cà kheo... hay nhảy múa theo những giai điệu truyền thống của người Ơ Đu với những âm thanh vui tươi của nhạc cụ cồng chiêng, đàn tùng tinh, trống và những nhạc cụ được làm từ ống nứa. Người dân còn cùng nhau tụ tập để mở rộng vòng xòe nhảy múa, ca hát vui chơi suốt 3 ngày diễn ra lễ hội.

Lê Thúy