Định vị sức mạnh Việt Nam: Mặt sau của 'tấm huy chương' FDI

Sau 30 năm thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), Việt Nam trở thành “ngôi sao sáng” khi đứng thứ hai thế giới xuất khẩu điện thoại di động thông minh; đứng thứ năm thế giới về xuất khẩu linh kiện máy tính; đứng thứ sáu thế giới về xuất khẩu thiết bị máy tính; đứng thứ bảy thế giới về gia công phần mềm...

Tuy nhiên, phía sau “hào quang”, hàng loạt bất cập bắt đầu hé lộ như: quy mô dự án ngày càng teo tóp, thua lỗ triền miên, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường…

Xây tổ cho đại bàng nhưng chỉ đón được chim sẻ?

Lũy kế từ khi thu hút vốn FDI đến cuối năm 2024, có hơn 500 tỷ USD đăng ký đầu tư vào Việt Nam với hơn 42.000 dự án còn hiệu lực. Nhiều năm nay, Việt Nam chuẩn bị chính sách “lót ổ đón đại bàng FDI” như miễn giảm tiền thuê đất, miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp… Dù hưởng hàng loạt ưu đãi nhưng dự án FDI ngày càng bộc lộ mặt trái.

Tình trạng doanh nghiệp (DN) FDI báo lỗ, lỗ lũy kế ngày càng nhiều. Báo cáo kết quả tổng hợp, phân tích báo cáo tài chính năm 2023 của DN FDI vừa được Bộ Tài chính trình Thủ tướng Chính phủ cho thấy, trong tổng số khoảng 29.000 DN FDI, có tới 16.292 công ty báo lỗ. Có 18.140 DN lỗ lũy kế, trị giá lỗ lũy kế lên tới gần 1 triệu tỷ đồng; số nộp ngân sách nhà nước giảm gần 4.000 tỷ đồng so với năm 2022.

Có gần 5.100 DN bị lỗ mất vốn chủ sở hữu với giá trị âm vốn sở hữu gần 242.000 tỷ đồng. Tổng cộng riêng năm 2023, số lỗ của khối DN FDI 217.464 tỷ đồng, tăng 32%; lỗ lũy kế 908.211 tỷ đồng, tăng 20%...

Câu chuyện DN FDI báo lỗ xảy ra nhiều năm nay. Cách đây 10 năm, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam đã chỉ ra, có khoảng 50% DN FDI báo lỗ. Trước thực trạng này, năm 2017, cơ quan chức năng ban hành nghị định quản lý thuế đối với DN có giao dịch liên kết.

Sau khi có quy định về giao dịch liên kết, cơ quan thuế đã thanh tra, kiểm tra vào truy thu 41.000 tỷ đồng, giảm lỗ từ khu vực DN FDI với riêng khoảng xác định lại giá giao dịch liên kết đã giảm lỗ trên 13.700 tỷ đồng, điều chỉnh tăng thu nhập chịu thuế gần 12.000 tỷ đồng trong giai đoạn 2017 - 2019.

Biểu đồ thể hiện Tổng vốn đầu tư mới (tỷ USD) bằng cột và Quy mô dự án (triệu USD/dự án) bằng đường thẳng (đi xuống từ năm 2017 đến năm 2024). Đồ họa: Thái An

Việt Nam xây dựng chính sách nhằm “lót ổ đón đại bàng FDI”, tuy nhiên nguy cơ đón “chim sẻ” ngày càng tăng. Điều này thể hiện qua việc quy mô DN ngày càng teo tóp. Năm 2024, quy mô vốn đầu tư trung bình của dự án FDI đăng ký mới chỉ còn 5,8 triệu USD/dự án. Trong khi đó, giai đoạn từ 2017 trở về trước, trung bình quy mô dự án FDI dao động 9-10 triệu USD/dự án.

Trao đổi với phóng viên Tiền Phong, TS Phan Phương Nam, Đại học Luật TPHCM, cho rằng, để khắc phục những mặt trái trên và hướng tới thu hút FDI chất lượng cao, phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam trong thời kỳ mới (chuyển đổi số, công nghiệp 4.0, phát triển bền vững), cơ quan chức năng cần áp dụng đồng loạt nhiều giải pháp.

Nhà nước cần xây dựng tiêu chí và có chiến lược rõ ràng cho việc lựa chọn FDI. Thông thường, các tiêu chí được sử dụng là ưu tiên ngành nghề nào, quy mô, giá trị gia tăng.

“Việt Nam cần ưu tiên các dự án trong lĩnh vực công nghệ cao (AI, năng lượng tái tạo, sản xuất thông minh), các ngành nghề sử dụng công nghệ hiện đại, thay vì các ngành lạm dụng lao động giá rẻ hoặc gây ô nhiễm. Khá nhiều FDI sử dụng công nghệ trung bình và muốn Việt Nam chỉ là công trường lắp ráp cho thế giới.

Bên cạnh đó, để nâng cao hơn nữa trong hoạt động thu hút vốn đầu tư, Việt Nam cần lựa chọn các FDI có mức vốn đầu tư tối thiểu và yêu cầu cam kết về chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực địa phương, hoặc tham gia chuỗi giá trị toàn cầu mà Việt Nam có lợi. Việc làm này nhằm lọc các FDI vốn thấp và rửa tiền hoặc không đem lại giá trị lâu dài cho nền kinh tế Việt Nam”, TS Nam đề xuất.

Tiền truy thu, phạt thuế lớn hơn vốn đầu tư

Người lao động làm việc tại Nissan Automotive Technology Việt Nam - một công ty FDI vừa bị truy thu thuế gần 80 tỷ đồng. Nguồn ảnh: Nissan Automotive Technology Việt Nam

Trước thực tế, nhiều DN FDI báo lỗ, cơ quan thuế tăng cường kiểm tra DN có giao dịch liên kết, truy thu, phạt thuế. Thậm chí số tiền thuế phải nộp cao hơn vốn đăng ký.

Đầu năm 2025, Cục Thuế Hà Nội (nay là Chi cục Thuế khu vực 1) phạt, truy thu Nissan Automotive Technology Việt Nam 79,7 tỷ đồng. Cơ quan thanh tra thuế xác định Nissan Automotive Technology Việt Nam kê khai sai thu nhập chịu thuế để được hưởng ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp là không đúng quy định.

Công ty kê khai sai thu nhập chịu thuế đối với hoạt động thiết kế và lập bản vẽ bằng phương pháp sử dụng các chương trình phần mềm hỗ trợ thiết kế (như CAD và EWS) được thuê, mua từ công ty mẹ công ty trong tập đoàn và công ty bên thứ ba (là thu nhập từ hoạt động sản xuất phần mềm, dịch vụ phần mềm để được hưởng ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp).

Đáng chú ý, theo thông tin từ trang điện tử Nissan Automotive Technology Việt Nam, công ty được thành lập vào tháng 6/2001, vốn đầu tư 3 triệu USD (khoảng 75 tỷ đồng). Như vậy, số tiền phạt truy thu thuế của công ty này nhiều hơn vốn đầu tư.

Trước đó, tại báo cáo kết quả tổng hợp, phân tích báo cáo tài chính năm 2021 của DN FDI, Bộ Tài chính cũng điểm danh đơn vị thua lỗ. Bộ Tài chính dẫn ví dụ kết quả tài chính của Cty TNHH Cảng quốc tế Sài Gòn Việt Nam với khoản lỗ lũy kế hơn 6.000 tỷ đồng (đến cuối năm 2021), dẫn đến âm vốn chủ sở hữu 4.500 tỷ đồng. Tổng tài sản của công ty không đảm bảo chi trả khoản nợ, tiềm ẩn rủi ro thanh toán ngắn hạn.

Năm 2021, Cty TNHH Longwell tăng 1.072 tỷ đồng vốn điều lệ (tương đương tăng 32,9%) so với năm 2020. Mặc dù doanh thu năm 2021 tăng tới 8 lần so với 2020, nhưng lỗ sau thuế tới 240 tỷ đồng. Số tiền nộp ngân sách nhà nước của công ty này chỉ 2 tỷ đồng.

Góp mặt trong danh sách DN FDI liên tiếp thua lỗ, Cty Cổ phần Trung tâm thương mại Lotte Việt Nam lỗ do tập trung đầu tư vào hệ thống cửa hàng bán lẻ với quy mô lớn.

Theo TS Phan Phương Nam, cơ quan chức năng cần tăng cường giám sát, chống chuyển giá bằng công cụ kiểm toán hiện đại, yêu cầu minh bạch hóa giao dịch giữa công ty mẹ và chi nhánh tại Việt Nam. Đồng thời hoàn thiện các quy định về thuế tối thiểu toàn cầu cùng với việc phối hợp với cơ quan quản lý thuế của các quốc gia để nhằm quản lý tốt dòng tiền và thu thuế đúng với thực trạng tài chính của các FDI.

“Nhà nước đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ và dữ liệu trong quản lý FDI như xây dựng và quản lý hệ thống dữ liệu lớn (big data) để theo dõi hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp FDI. Từ đó sớm phát hiện sớm các vấn đề như lỗ giả tạo hay cạnh tranh không lành mạnh”, ông Nam kiến nghị.

(Còn nữa)

N.Linh - Lưu Trinh