Định hướng phát triển công nghiệp gắn với tiềm năng và điều kiện đặc thù của tỉnh Điện Biên

Trong giai đoạn 2025–2035, tầm nhìn đến năm 2045, tỉnh Điện Biên xác định phát triển công nghiệp theo hướng phù hợp với điều kiện thực tiễn, khai thác hiệu quả lợi thế tài nguyên, đặc điểm dân cư và hạ tầng giao thông của địa phương. Chiến lược phát triển công nghiệp không chỉ tập trung vào tăng trưởng kinh tế mà còn hướng đến mục tiêu tạo việc làm ổn định, nâng cao thu nhập cho người dân và đảm bảo tính bền vững trong dài hạn.

Thực trạng phát triển công nghiệp và những giới hạn hiện nay

Tỉnh Điện Biên hiện đang đối mặt với nhiều rào cản trong quá trình phát triển công nghiệp, bắt nguồn từ điều kiện hạ tầng, quy mô sản xuất và tính liên kết vùng còn hạn chế.

Hạn chế lớn nhất là giao thông cách trở. Hệ thống đường bộ của tỉnh chủ yếu là đường đèo dốc, mặt đường nhỏ hẹp, khiến việc kết nối nội vùng và liên vùng còn rất khó khăn. Tỉnh hiện chưa có tuyến đường sắt hay đường cao tốc nào kết nối trực tiếp với các trung tâm công nghiệp lớn trong nước, gây cản trở đáng kể đến việc lưu chuyển hàng hóa, thiết bị và nguyên vật liệu.

Về sản xuất công nghiệp, quy mô hiện tại vẫn còn nhỏ lẻ, phân tán, chủ yếu tập trung ở các cơ sở sơ chế nông sản như chè, cà phê và lúa gạo; sản xuất vật liệu xây dựng thủ công quy mô nhỏ như gạch, đá, xi măng lò đứng; cùng với đó là một số hoạt động chế biến lâm sản và thủ công mỹ nghệ từ tre, nứa mang tính tự phát và địa phương.

Ngoài ra, tỉnh chưa hình thành được các cụm, khu công nghiệp quy mô lớn để thu hút và tập trung các nhà đầu tư. Hiện toàn tỉnh mới có một khu công nghiệp – KCN Thanh Trường đang trong giai đoạn kêu gọi đầu tư, trong khi hạ tầng kỹ thuật phục vụ sản xuất công nghiệp như điện và nước vẫn còn thiếu thốn, chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển quy mô lớn và bền vững.

Người dân Điện Biên bán nông sản trực tuyến trên mạng xã hội và sàn thương mại điện tử. (Ảnh: VNN).

Tài nguyên & tiềm năng phát triển công nghiệp tỉnh Điện Biên

Tài nguyên khoáng sản và định hướng khai thác công nghiệp

Tỉnh Điện Biên sở hữu một số loại khoáng sản có tiềm năng khai thác, tuy nhiên trữ lượng và điều kiện địa chất không đồng đều, dẫn đến định hướng phát triển khai khoáng cần được cân nhắc theo hướng chọn lọc, bền vững và thân thiện môi trường.

Đá vôi là loại khoáng sản có trữ lượng lớn, phân bố chủ yếu tại các huyện Tuần Giáo, Tủa Chùa và Điện Biên. Đây là nguồn nguyên liệu quan trọng phục vụ sản xuất vôi công nghiệp và vật liệu xây dựng cho nhu cầu nội tỉnh và khu vực Tây Bắc.

Sét và cao lanh được tìm thấy tại Mường Ảng và thành phố Điện Biên Phủ, với trữ lượng vừa phải. Tỉnh có thể phát triển các cơ sở sản xuất gạch không nung và gốm mỹ nghệ, góp phần tạo việc làm địa phương và tăng giá trị chế biến tại chỗ.

Than nâu xuất hiện với trữ lượng nhỏ tại một số xã của huyện Điện Biên Đông. Do nguồn lực hạn chế và rủi ro môi trường cao, tỉnh không khuyến khích khai thác sâu loại khoáng sản này mà ưu tiên bảo tồn sinh thái và an toàn đất đai.

Một số kim loại màu như vàng, đồng, chì, kẽm tồn tại manh mún, rải rác tại vùng núi cao. Do điều kiện khai thác khó khăn, trữ lượng nhỏ và ảnh hưởng lớn đến môi trường, nên không đưa vào quy hoạch khai thác công nghiệp quy mô lớn, mà khuyến khích giữ gìn và quản lý theo hướng bền vững.

Định hướng chung của tỉnh là không phát triển công nghiệp khai khoáng nặng, tránh những tác động tiêu cực tới môi trường và cộng đồng. Thay vào đó, Điện Biên tập trung khai thác có chọn lọc các loại khoáng sản phục vụ xây dựng nội vùng, đồng thời ưu tiên chế biến sâu các khoáng sản nhẹ, gắn với các công nghệ sạch và thân thiện với môi trường

Lợi thế rừng và nông – lâm sản bản địa

Tỉnh Điện Biên sở hữu diện tích rừng lớn, chiếm khoảng 60% tổng diện tích toàn tỉnh, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển công nghiệp chế biến lâm sản theo hướng bền vững. Với nguồn nguyên liệu phong phú từ rừng trồng, địa phương có thể đẩy mạnh các ngành như sản xuất gỗ ván ép, viên nén sinh học, và tinh chế lâm sản ngoài gỗ như tinh dầu, sáp ong, mây tre.

Bên cạnh đó, điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng đặc biệt của vùng cao giúp Điện Biên trở thành nơi sinh trưởng tự nhiên của nhiều loại dược liệu quý như sa nhân, tam thất, đương quy. Đây là tiền đề quan trọng để phát triển ngành công nghiệp chiết xuất tinh dầu, chế biến dược phẩm và thực phẩm chức năng, gắn với nhu cầu tiêu dùng trong nước và quốc tế.

Ngoài lâm sản và dược liệu, Điện Biên còn có thế mạnh với các loại cây công nghiệp chất lượng cao như cà phê, mắc ca, chè Shan tuyết. Những sản phẩm này không chỉ có giá trị kinh tế cao mà còn phù hợp với phát triển các nhà máy sơ chế, rang xay, đóng gói và xuất khẩu theo chuỗi giá trị nông sản bền vững, mang thương hiệu đặc trưng của vùng Tây Bắc.

Định hướng các ngành công nghiệp ưu tiên phát triển

Nhóm ngành công nghiệp chế biến nông – lâm sản

Bảo vệ tốt diện tích rừng hiện có là giải pháp được tỉnh Điện Biên ưu tiên thực hiện để khai thác lợi thế kinh tế rừng.

Một trong những định hướng quan trọng trong chiến lược phát triển công nghiệp của tỉnh Điện Biên là ưu tiên phát triển nhóm ngành công nghiệp chế biến nông – lâm sản, gắn với lợi thế tài nguyên, vùng nguyên liệu bản địa và nhu cầu thị trường trong nước cũng như xuất khẩu.

Trước hết, tỉnh tập trung phát triển các nhà máy chế biến cà phê, mắc ca và chè Shan tuyết, với các hoạt động như rang xay, đóng gói và xuất khẩu sản phẩm có thương hiệu. Các địa bàn trọng điểm cho ngành này là Mường Ảng, Tuần Giáo và Tủa Chùa – nơi đã hình thành vùng nguyên liệu lớn và có điều kiện khí hậu phù hợp.

Bên cạnh đó, tinh chế dược liệu bản địa được xem là ngành tiềm năng cao, nhờ sự đa dạng của các loại dược liệu quý như sa nhân tím, tam thất, đương quy. Các cơ sở chiết xuất tinh dầu, sản xuất thực phẩm chức năng và đóng gói dược liệu sẽ được ưu tiên bố trí tại Tủa Chùa và Mường Chà, nơi có tiềm năng tự nhiên và đồng bào dân tộc giàu kinh nghiệm canh tác.

Ngành chế biến gỗ rừng trồng và lâm sản ngoài gỗ cũng được định hướng phát triển mạnh, với các sản phẩm như ván ép, viên nén sinh học, tinh dầu tre nứa, vừa phục vụ nội địa vừa có khả năng xuất khẩu. Các huyện như Mường Nhé và Nậm Pồ là địa bàn thích hợp để đầu tư các nhà máy này nhờ diện tích rừng lớn và nguồn lao động tại chỗ dồi dào.

Ngoài ra, tỉnh cũng khuyến khích phát triển ngành chế biến thực phẩm đặc sản bản địa, như thịt hun khói, các loại thảo mộc khô và mứt trái cây, hướng tới phục vụ thị trường du lịch và xuất khẩu biên mậu. Các cơ sở này nên được bố trí tại thành phố Điện Biên Phủ và các huyện giáp biên, nơi có lợi thế về kết nối và tiêu thụ.

Nhóm ngành chế biến nông – lâm sản không chỉ phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của tỉnh mà còn có khả năng tạo công ăn việc làm ổn định cho hàng chục nghìn lao động địa phương, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên nông thôn người dân tộc thiểu số, góp phần quan trọng vào xóa đói giảm nghèo và phát triển kinh tế bền vững.

Nhóm ngành công nghiệp phục vụ xây dựng và nội vùng

Bên cạnh các ngành công nghiệp chế biến gắn với xuất khẩu và thị trường rộng lớn, tỉnh Điện Biên định hướng phát triển nhóm ngành công nghiệp phục vụ xây dựng và nhu cầu nội vùng, nhằm khai thác hiệu quả tài nguyên tại chỗ và đáp ứng nhu cầu phát triển hạ tầng nông thôn, sản xuất hộ gia đình.

Trước hết, sản xuất vật liệu xây dựng như gạch không nung, xi măng quy mô nhỏ được khuyến khích phát triển, dựa trên nguồn nguyên liệu sẵn có như đá vôi, sét, cao lanh tại các địa phương như Tuần Giáo, Tủa Chùa, Mường Ảng. Đây là nhóm ngành không đòi hỏi công nghệ quá cao nhưng có khả năng tạo việc làm tại chỗ và giảm chi phí vận chuyển nguyên vật liệu từ nơi khác đến.

Tiếp theo, các cơ sở cơ khí nhỏ và sửa chữa nông cụ, bao gồm sản xuất máy xay, máy ép dầu, thiết bị phục vụ sản xuất nông nghiệp quy mô hộ gia đình và hợp tác xã, cũng sẽ được chú trọng. Nhóm ngành này đóng vai trò quan trọng trong hiện đại hóa sản xuất nông nghiệp, nhất là tại các vùng còn thiếu dịch vụ kỹ thuật.

Tỉnh cũng khuyến khích phát triển xưởng chế tác gỗ thủ công và sản phẩm mỹ nghệ từ tre nứa, tận dụng nguồn nguyên liệu địa phương kết hợp với phát triển du lịch cộng đồng và xuất khẩu quy mô nhỏ. Các sản phẩm này mang đậm bản sắc dân tộc, có thể xây dựng thành thương hiệu OCOP, phục vụ khách du lịch và các thị trường ngách.

Đặc biệt, Điện Biên có tiềm năng phát triển công nghiệp năng lượng sạch theo hướng phù hợp với địa hình miền núi. Trong đó, điện sinh khối từ phụ phẩm nông nghiệp như bã mía, vỏ cà phê, lõi ngô, gỗ vụn… có thể tận dụng hiệu quả tại các vùng nguyên liệu. Đồng thời, tỉnh khuyến khích lắp đặt điện mặt trời áp mái tại các hợp tác xã, xưởng chế biến, phù hợp với điều kiện thiếu đất bằng và quy mô sản xuất phân tán.

Định hướng chung là xây dựng các "tiểu khu công nghiệp sạch" tại gần trung tâm huyện, theo mô hình khu công nghiệp sinh thái nhỏ gọn, thân thiện môi trường, tích hợp các hoạt động sản xuất, chế biến, dịch vụ và tái tạo năng lượng, góp phần hình thành hệ sinh thái công nghiệp bền vững tại địa phương.

Giải pháp triển khai và hỗ trợ phát triển

Giải pháp về hạ tầng và quy hoạch

Để hiện thực hóa định hướng phát triển công nghiệp theo thế mạnh địa phương, tỉnh Điện Biên xác định cần ưu tiên đầu tư hạ tầng kỹ thuật và quy hoạch không gian sản xuất một cách bài bản, phù hợp với từng vùng nguyên liệu.

Trọng tâm trước mắt là phát triển ba cụm công nghiệp vệ tinh gắn với các ngành chủ lực. Cụ thể:

Cụm công nghiệp Tuần Giáo sẽ tập trung vào chế biến cà phê và mắc ca, dựa trên vùng nguyên liệu lớn và vị trí thuận lợi kết nối giao thương.

Cụm công nghiệp Tủa Chùa định hướng phục vụ ngành dược liệu và chè Shan tuyết, tận dụng điều kiện khí hậu cao nguyên và tri thức bản địa sẵn có.

Cụm công nghiệp Mường Nhé sẽ là trung tâm chế biến gỗ rừng trồng, lâm sản ngoài gỗ và sản xuất viên nén sinh học, phù hợp với thế mạnh rừng tự nhiên và rừng sản xuất tại địa phương.

Song song với phát triển cụm công nghiệp, tỉnh đề xuất đầu tư tuyến giao thông liên vùng trọng điểm, kết nối từ thành phố Điện Biên Phủ – Mường Ảng – Tuần Giáo – Sơn La. Đây là tuyến huyết mạch giúp mở rộng không gian kinh tế phía Đông và Đông Nam tỉnh, tạo điều kiện thuận lợi cho lưu thông hàng hóa, dịch chuyển lao động và thu hút đầu tư vào các ngành công nghiệp chế biến.

Chính sách ưu đãi dành cho doanh nghiệp

Nhằm thu hút đầu tư vào lĩnh vực công nghiệp chế biến phù hợp với tiềm năng địa phương, tỉnh Điện Biên đề xuất triển khai các chính sách ưu đãi mạnh mẽ dành cho doanh nghiệp, đặc biệt tại các khu vực khó khăn.

Cụ thể, các doanh nghiệp xây dựng nhà máy chế biến tại địa bàn vùng III (vùng đặc biệt khó khăn) sẽ được miễn hoặc giảm tiền thuê đất trong thời gian từ 15 đến 20 năm, tạo điều kiện giảm chi phí cố định ban đầu và khuyến khích đầu tư dài hạn.

Đồng thời, tỉnh sẽ thực hiện chính sách hỗ trợ 50% đến 70% chi phí đầu tư máy móc thiết bị chế biến, ưu tiên cho những doanh nghiệp ứng dụng công nghệ tiên tiến, thân thiện với môi trường, góp phần tiêu chuẩn hóa sản phẩm theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và đáp ứng yêu cầu xuất khẩu.

Ngoài ra, doanh nghiệp được ưu tiên tiếp cận các nguồn vốn tín dụng xanh, vốn vay ưu đãi từ các chương trình ODA, và các quỹ hỗ trợ khởi nghiệp bản địa nhằm thúc đẩy doanh nghiệp nhỏ, hợp tác xã và các sáng kiến sản xuất gắn với người dân tộc thiểu số phát triển bền vững.

Đào tạo và phát triển nhân lực địa phương

Nguồn nhân lực tại chỗ đóng vai trò then chốt trong chiến lược phát triển công nghiệp bền vững của tỉnh Điện Biên. Để đáp ứng nhu cầu về lao động kỹ thuật cho các nhà máy chế biến và cơ sở sản xuất, tỉnh sẽ tập trung đào tạo nghề gắn với thực tiễn, thông qua mạng lưới các trung tâm giáo dục nghề nghiệp – giáo dục thường xuyên (GDNN-GDTX) cấp huyện.

Các chương trình đào tạo sẽ ưu tiên các ngành nghề như chế biến nông sản, vận hành máy móc, bảo dưỡng thiết bị, kiểm soát chất lượng sản phẩm, phù hợp với định hướng phát triển công nghiệp nông – lâm sản. Bên cạnh kỹ năng nghề, người lao động sẽ được trang bị kiến thức cơ bản về an toàn lao động, tác phong công nghiệp và quản lý sản xuất quy mô nhỏ.

Đặc biệt, tỉnh sẽ ưu tiên con em đồng bào dân tộc thiểu số tham gia vào các chương trình khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo bản địa, thông qua việc kết nối với các hợp tác xã, doanh nghiệp địa phương và các tổ chức hỗ trợ phát triển cộng đồng. Đây không chỉ là giải pháp nâng cao thu nhập cho thanh niên vùng cao mà còn góp phần xây dựng đội ngũ cán bộ kỹ thuật, quản lý sản xuất mang tính bản địa, am hiểu điều kiện địa phương và gắn bó lâu dài với cộng đồng.

Kết luận

Với đặc thù về địa hình miền núi, dân cư phân tán và điều kiện hạ tầng còn hạn chế, tỉnh Điện Biên không phù hợp để phát triển các ngành công nghiệp nặng hay hình thành các khu công nghiệp quy mô lớn. Thay vào đó, hướng đi phù hợp và bền vững cho Điện Biên là tập trung phát triển công nghiệp chế biến sâu các sản phẩm nông – lâm sản bản địa. Đây không chỉ là lợi thế tự nhiên mà còn giúp nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc thông qua chuỗi giá trị nông nghiệp đặc trưng vùng cao.

Bên cạnh đó, tỉnh cần kết hợp phát triển công nghiệp sạch, thủ công mỹ nghệ và năng lượng sinh học, gắn với tiềm năng du lịch cộng đồng. Các sản phẩm từ tre nứa, dược liệu, thực phẩm bản địa hay năng lượng từ phụ phẩm nông nghiệp có thể trở thành trụ cột cho mô hình kinh tế tuần hoàn vùng cao.

Cuối cùng, việc xây dựng các chuỗi sản xuất khép kín tại vùng sâu, vùng xa, gắn kết chặt chẽ giữa tín dụng ưu đãi, đào tạo nghề và tiêu thụ thị trường sẽ là giải pháp thiết thực để phát triển công nghiệp một cách toàn diện, hiệu quả và bền vững cho tỉnh Điện Biên trong giai đoạn tới.

GS.TS, LS, Doanh nhân Phạm Hồng Điệp

Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Shinec

Ủy viên HĐBT Tạp chí Kinh tế Môi trường