Dinh dưỡng tuổi dậy thì ở trẻ em vùng dân tộc thiểu số, miền núi: Những thách thức và giải pháp bền vững

Tuổi dậy thì – giai đoạn "cú nhảy vọt" về thể chất và trí tuệ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển của mỗi đứa trẻ. Thế nhưng, ở những vùng dân tộc thiểu số và miền núi, điều kiện sống khắc nghiệt, tập quán ăn uống truyền thống và sự hạn chế về tiếp cận dinh dưỡng đang khiến nhiều em nhỏ phải đối mặt với nguy cơ suy dinh dưỡng kéo dài.

Phóng viên đã có cuộc trao đổi với TS.BS Trần Thị Minh Nguyệt – Viện Dinh dưỡng quốc gia để làm rõ những vấn đề này và tìm kiếm giải pháp bền vững.

"Cửa sổ cơ hội cuối cùng" của sự phát triển

Thưa chuyên gia, tại sao tuổi dậy thì được coi là "cú nhảy vọt" quan trọng và dinh dưỡng ở giai đoạn này lại đặc biệt cần chú ý?

- Tuổi dậy thì thực sự là giai đoạn bản lề trong cuộc đời. Đây là thời kỳ trẻ có tốc độ phát triển thể chất chỉ đứng sau giai đoạn sơ sinh. Trẻ có thể cao thêm từ 7–10 cm mỗi năm, cân nặng tăng nhanh, cơ và xương phát triển mạnh mẽ, cùng với đó là sự hoàn thiện của hệ sinh sản.

Ngoài ra, não bộ tiếp tục trưởng thành, đặc biệt ở vùng vỏ não trước trán – nơi liên quan đến tư duy logic, khả năng ra quyết định và trí nhớ. Điều này lý giải tại sao giai đoạn này còn được gọi là "cửa sổ cơ hội cuối cùng" để cải thiện tầm vóc, trí tuệ trước tuổi trưởng thành. Nếu được chăm sóc dinh dưỡng tốt, trẻ có thể phát huy tối đa tiềm năng di truyền về chiều cao, sức khỏe và trí tuệ.

Nguy cơ tiềm ẩn khi bữa ăn thiếu chất

Vậy nếu trẻ em ở vùng dân tộc thiểu số, miền núi không được đáp ứng đủ dinh dưỡng trong giai đoạn này, hậu quả sẽ như thế nào?

- Trẻ sẽ đối mặt với hàng loạt nguy cơ. Trước hết là chậm tăng trưởng, khó đạt được chiều cao tối ưu. Nhiều em sẽ cảm thấy mệt mỏi, giảm khả năng tập trung, kết quả học tập sa sút. Một số em hay ốm vặt, dễ mắc bệnh truyền nhiễm do hệ miễn dịch yếu.

Ở trẻ gái, khi bắt đầu có kinh nguyệt, nhu cầu sắt tăng cao. Nếu khẩu phần thiếu, các em dễ bị thiếu máu thiếu sắt, biểu hiện bằng xanh xao, chóng mặt, giảm năng suất học tập và lao động. Ở trẻ trai, dinh dưỡng không đủ có thể dẫn tới chậm phát triển sinh dục, ảnh hưởng đến sự tự tin và tâm lý.

Nguy hiểm hơn, ở một số nhóm tiếp cận nhiều thực phẩm công nghiệp – như mì ăn liền, nước ngọt, đồ chiên rán nhưng thiếu kiến thức chọn lựa, trẻ có thể rơi vào tình trạng thừa cân, béo phì, song song với thiếu vi chất. Đây là gánh nặng kép mà Việt Nam đang đối diện.

TS.BS Trần Thị Minh Nguyệt – Viện Dinh dưỡng quốc gia.

Những vi chất thường thiếu hụt

Chuyên gia có thể chỉ rõ những dưỡng chất nào thường thiếu hụt nhất ở trẻ em vùng khó khăn trong giai đoạn dậy thì?

- Thứ nhất là sắt, đặc biệt quan trọng với trẻ gái. Nhiều khảo sát ở vùng miền núi cho thấy tỷ lệ thiếu máu thiếu sắt ở lứa tuổi vị thành niên vẫn còn cao, ảnh hưởng trực tiếp đến học tập và lao động;

Thứ hai là kẽm, một vi chất liên quan đến tăng trưởng, phát triển sinh dục và miễn dịch. Thiếu kẽm khiến trẻ thấp bé, dễ mắc bệnh nhiễm trùng.

Canxi và vitamin D cũng rất thiếu, do khẩu phần ít sữa và chế phẩm từ sữa, trong khi trẻ lại ít có thói quen phơi nắng khoa học. Hậu quả là xương kém phát triển, nguy cơ loãng xương sau này.

Ngoài ra còn có vitamin A và nhóm vitamin B – đóng vai trò quan trọng cho thị lực, miễn dịch và chuyển hóa năng lượng. Bên cạnh đó, khẩu phần ở nhiều gia đình miền núi thiếu protein chất lượng cao từ thịt, cá, trứng, sữa, khiến trẻ khó phát triển cơ bắp và trí não toàn diện.

Hệ lụy lâu dài của thiếu dinh dưỡng

Thiếu dinh dưỡng ở tuổi dậy thì sẽ để lại những hệ lụy gì cho sức khỏe và tương lai của trẻ, thưa chuyên gia?

- Ảnh hưởng lớn nhất là chiều cao và vóc dáng. Nếu bỏ lỡ giai đoạn này, trẻ khó đạt được chiều cao tối ưu, dẫn đến vóc dáng thấp bé khi trưởng thành.

Về trí tuệ, thiếu dinh dưỡng ảnh hưởng đến phát triển não bộ, làm giảm khả năng học tập, sáng tạo và năng suất lao động. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến cơ hội học hành, việc làm và thu nhập trong tương lai.

Đặc biệt, ở trẻ gái, thiếu sắt, canxi còn làm tăng nguy cơ tai biến sản khoa khi mang thai và sinh nở. Như vậy, thiếu dinh dưỡng tuổi dậy thì không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe bà mẹ – trẻ em, đến chất lượng dân số trong cộng đồng dân tộc thiểu số.

Vì sao can thiệp chưa hiệu quả?

Theo chuyên gia, điều kiện sống và tập quán ăn uống của đồng bào miền núi ảnh hưởng như thế nào đến chất lượng bữa ăn của trẻ dậy thì?

- Có thể nói ảnh hưởng rất lớn. Do điều kiện địa lý xa xôi, giao thông khó khăn, người dân ít tiếp cận được thực phẩm đa dạng từ chợ. Khẩu phần chủ yếu vẫn dựa vào ngô, sắn, khoai, cơm độn.

Rau xanh, trái cây tươi hay thực phẩm giàu đạm động vật như thịt, cá, trứng, sữa thường ít xuất hiện trong bữa ăn. Thêm vào đó, nhiều nơi vẫn tồn tại những tập quán kiêng khem, đặc biệt với trẻ gái khi bước vào tuổi dậy thì – kiêng thịt gà, trứng hay cá vì sợ "nóng", "ra nhiều huyết".

Yếu tố kinh tế cũng góp phần quan trọng. Với thu nhập thấp, nhiều gia đình ưu tiên no bụng thay vì đủ chất. Do vậy, khẩu phần thường mất cân đối, vừa thiếu số lượng, vừa thiếu chất lượng.

Ảnh minh họa.

Nhiều chương trình dinh dưỡng đã được triển khai, nhưng vì sao tình trạng suy dinh dưỡng vẫn còn cao ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi?

- Có nhiều nguyên nhân. Trước hết, các chương trình thường tập trung vào nhóm trẻ dưới 5 tuổi, trong khi vị thành niên, đặc biệt là tuổi dậy thì ít được quan tâm.

Thứ hai, nhiều chương trình mang tính ngắn hạn, thí điểm, thiếu sự gắn kết lâu dài với đặc thù văn hóa, tập quán địa phương. Khi dự án kết thúc, các hoạt động cũng dừng lại.

Thứ ba, hạ tầng y tế, giáo dục ở vùng cao còn hạn chế, tỷ lệ hộ nghèo cao, phụ huynh ít có kiến thức dinh dưỡng. Điều này khiến cho hiệu quả can thiệp chưa bền vững, tỷ lệ suy dinh dưỡng vẫn dai dẳng.

Giải pháp bền vững cho tương lai

Vậy đâu là giải pháp thiết thực và bền vững nhất để giúp trẻ em vùng dân tộc thiểu số phát triển toàn diện về thể chất và trí tuệ trong giai đoạn dậy thì?

- Theo tôi, cần kết hợp đồng bộ nhiều nhóm giải pháp:

Giáo dục dinh dưỡng: Không chỉ cho học sinh, mà cả phụ huynh và giáo viên. Nội dung cần gần gũi, dễ hiểu, gắn với tập quán văn hóa địa phương.

Cải thiện bữa ăn học đường: Đặc biệt tại trường bán trú và nội trú, nơi nhiều trẻ em dân tộc thiểu số theo học. Cần thiết kế khẩu phần cân đối, tận dụng nguồn thực phẩm sẵn có tại địa phương như rau rừng, cá suối, đậu đỗ.

Bổ sung vi chất dinh dưỡng: Sắt, kẽm, vitamin A, D và canxi có thể được đưa vào qua viên bổ sung, hoặc thông qua thực phẩm tăng cường vi chất như bột mì, muối, dầu ăn.

Phát triển sinh kế: Hỗ trợ gia đình và nhà trường trồng rau, chăn nuôi gia cầm, nuôi cá nhỏ… vừa cải thiện bữa ăn, vừa tăng thu nhập.

Chính sách lâu dài: Lồng ghép dinh dưỡng vào các chương trình giảm nghèo, an sinh xã hội, bình đẳng giới và nâng cao chất lượng giáo dục. Chỉ khi có sự cam kết chính trị mạnh mẽ và đầu tư bền vững, chúng ta mới có thể giải quyết tận gốc vấn đề.

Kết luận

Cuộc trò chuyện với chuyên gia cho thấy, dinh dưỡng ở tuổi dậy thì đặc biệt ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi không chỉ là vấn đề bữa ăn hằng ngày, mà là thách thức lớn liên quan đến sức khỏe, trí tuệ và tương lai của cả cộng đồng. Những giải pháp đề xuất đòi hỏi sự chung tay từ gia đình, nhà trường, chính quyền và xã hội.

Chỉ khi trẻ em vùng khó khăn được chăm sóc dinh dưỡng đầy đủ trong giai đoạn "cửa sổ vàng" này, chúng ta mới có thể hy vọng về một thế hệ mới khỏe mạnh, thông minh, đủ năng lực đóng góp cho sự phát triển bền vững của đất nước.

An Khánh