Điều gì làm nên khí chất Nam bộ trong truyện Sơn Nam?

Nhà văn Sơn Nam (1926 - 2008) tên thật là Phạm Minh Tài, sinh tại Rạch Giá, Kiên Giang. Cuộc đời ông gắn bó với vùng đất Nam Bộ từ nhỏ, trải qua nhiều biến động lịch sử, từ thời kỳ khai khẩn, kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cho đến giai đoạn đất nước đổi mới.

Ông không chỉ là nhà văn mà còn là nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, đóng góp nhiều công trình có giá trị về lịch sử, phong tục, tập quán của người Nam Bộ. Sơn Nam được xem là “pho từ điển sống” về văn hóa Nam Bộ với tên gọi “ông già Nam Bộ” hay “nhà Nam Bộ học”.

Sách Khí chất Nam Bộ qua truyện Sơn Nam. Ảnh: NXB Tổng hợp TP.HCM.

Từ lòng mến mộ nhà văn, tác giả Đinh Thị Thanh Thủy đã lựa chọn truyện Sơn Nam (bao gồm truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết) cho đề tài luận văn Cao học chuyên ngành Văn học của mình. 20 năm sau ngày bảo vệ luận văn, bà xuất bản cuốn sách Khí chất Nam Bộ qua truyện Sơn Nam với mong muốn chia sẻ đến bạn đọc những nghiền ngẫm về cá tính của văn hóa và con người miền Nam.

Cuốn sách được bố cục thành 3 chương: Sự nghiệp văn học của Sơn Nam; Văn hóa Nam Bộ trong truyện của Sơn Nam; Con người Nam Bộ trong truyện của Sơn Nam.

Trong chương một, Đinh Thị Thanh Thủy điểm qua quá trình sáng tác của cố nhà văn. Gia nhập Thanh niên Tiền phong sau Cách mạng Tháng tám và hòa vào không khí Nam Bộ kháng chiến, chàng thanh niên Minh Tài tiếp tục làm cán bộ văn nghệ thuộc Ban Tuyên huấn Xứ ủy Nam kỳ. "Cuộc sống gian khổ và chiến đấu ác liệt ở rừng U Minh và vùng tứ giác Long Xuyên đã cung cấp vốn tư liệu sống cho các trang viết của Sơn Nam", tác giả Thanh Thủy viết.

Những sáng tác đầu tay của Sơn Nam trong thập niên 1950 sớm được bạn đọc đón nhận và đạt giải thưởng văn nghệ. Năm 1962, những truyện ngắn đăng trên các tờ báo và tạp chí công khai trước đó của Sơn Nam được in thành tập truyện ngắn Hương rừng Cà Mau, là "những ngụ ý, những khám phá các giá trị văn hóa và con người Nam Bộ qua bao thế hệ".

Bà ví Sơn Nam "viết như một người nông dân tảo tần trên những luống cày", vì dù là sáng tác theo "đặt hàng" thì ông vẫn "viết đàng hoàng, kỹ lưỡng và tràn đầy sức sống". Càng về sau, chất Nam Bộ càng tinh hoa trong các tác phẩm của ông, ở đa dạng thể tài như truyện ngắn, tiểu thuyết, bút ký, nghiên cứu văn hóa - lịch sử...

Để làm rõ chất Nam Bộ đó, trong chương tiếp theo, tác giả lần lượt khám phá ứng xử của con người Nam Bộ trước thiên nhiên và trong xã hội; trải qua yếu tố ổn định, kế thừa và biến đổi trong văn hóa.

Khung cảnh sông nước tái hiện dày đặc trong truyện ông: 9/10 tiểu thuyết và 112/129 truyện ngắn, phản ánh "văn minh sông nước" của miền Tây với những nghề như làm ruộng rẫy, len trâu, bắt tôm cá,...

Trong chương 3, tác giả khảo sát phẩm chất con người Nam Bộ qua truyện Sơn Nam: chất phác, bộc trực; nhân ái, nghĩa khí; thực tế, linh hoạt, thông minh, sáng tạo.

Qua cuốn sách, tác giả Đinh Thị Thanh Thủy lần nữa chứng minh những lát cắt đời sống của người dân Nam Bộ thế kỷ XIX-XX trong truyện Sơn Nam là đã làm nổi bật được văn hóa và tâm hồn con người của mảnh đất này, những di sản phần nào vẫn còn lưu giữ đến ngày nay.

Phong Khang