Dịch ngược và sự cần thiết với văn học Việt Nam

Bước đầu của “dịch ngược” trong văn học Việt Nam

Xét ở phương diện lịch sử vấn đề, hoạt động “dịch ngược” này ở văn học Việt Nam là khá muộn so với nhiều nền văn học trên thế giới, và có lẽ nó được bắt đầu bằng việc dịch một danh tác của văn học Việt Nam trung đại: tác phẩm “Truyện Kiều” của đại thi hào Nguyễn Du. Điều đáng chú ý: đây là một quá trình liên tục, xuyên suốt kể từ trước năm 1945 cho đến tận bây giờ.

Trước năm 1945 chúng ta đã có các bản dịch Kiều sang tiếng Pháp của các dịch giả như Paulus Của, Nguyễn Văn Vĩnh..., sau năm 1945 chúng ta có bản Kiều được dịch sang tiếng Pháp (được đánh giá là tốt nhất) của bác sỹ Nguyễn Khắc Viện (xuất bản năm 1965, kỷ niệm 200 năm sinh Nguyễn Du), rồi nhà nghiên cứu văn học, PGS, TS Trương Đăng Dung dịch Kiều sang tiếng Hungary vào những năm 1980, và vài năm gần đây là các bản dịch Kiều sang Anh ngữ của các dịch giả Nguyễn Bình và Dương Tường. (Ở hội thảo “Nguyễn Du và những vấn đề lý luận văn học nghệ thuật trung đại Việt Nam” do Trung tâm nghiên cứu Quốc học tổ chức, dịch giả Nguyễn Minh Hoàng cho biết “Truyện Kiều” đã được dịch ra 16 thứ tiếng, từ những thứ tiếng phổ biến như Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc... đến những thứ tiếng mà chúng ta không bao giờ ngờ đến: Hy Lạp, Mông Cổ, Arab... Tuy nhiên theo ghi nhận của nhà nghiên cứu văn học, PGS, TS Đoàn Lê Giang thì “Truyện Kiều” đã được dịch ra hơn 20 thứ tiếng với trên 60 bản dịch khác nhau).

Tiểu thuyết “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh được dịch ra nhiều thứ tiếng.

Lấy ra một ví dụ như vậy là để thấy vài khía cạnh trong sự quan tâm của các dịch giả nước ngoài đối với văn học Việt Nam. Họ quan tâm vì những giá trị nghệ thuật to lớn, những giá trị nhân văn tốt đẹp nằm ở bản thân tác phẩm “Truyện Kiều”. Họ yêu mến những giá trị ấy và mong muốn chúng được lan tỏa trong đời sống tinh thần của nhân dân nước mình thông qua việc chuyển ngữ từ tiếng Việt.

Nhưng vẫn còn một lý do nữa: ấy là nỗ lực tìm hiểu tại sao nhân dân Việt Nam lại yêu thích “Truyện Kiều” đến như vậy, bất chấp khoảng cách thời gian giữa câu chuyện được kể lại với bối cảnh văn hóa xã hội hiện tại của người đọc/ tiếp nhận tác phẩm? Trả lời được câu hỏi này, có thể nói, các dịch giả nước ngoài và những người đọc nước ngoài đã giải mã được một bí mật trong thế giới tình cảm và đời sống tâm hồn của người Việt Nam.

Quảng bá đất nước, con người Việt Nam bằng văn học

Kể từ sau năm 1954, việc dịch các tác phẩm văn học Việt Nam từ tiếng Việt sang các thứ tiếng, các ngôn ngữ/ chữ viết nước ngoài vẫn tiếp tục được thực hiện, song trong những giai đoạn khác nhau lại kèm theo những đặc điểm cũng rất khác nhau.

Có thể nhận thấy khá rõ hai giai đoạn: từ 1954 đến trước Đổi mới (1986); từ Đổi mới đến nay. Ở giai đoạn thứ nhất, trong bối cảnh chiến tranh và bối cảnh rộng hơn là Chiến tranh lạnh trên phạm vi toàn thế giới, thì việc dịch văn học Việt Nam ra các thứ tiếng nước ngoài chủ yếu do các dịch giả thuộc những nước trong khối Xã hội Chủ nghĩa thực hiện: Liên Xô, CHDC Đức, Tiệp Khắc, Ba Lan, Bulgary, Hungary, Triều Tiên, Cuba... Đối tượng dịch của họ chủ yếu là các tác giả, tác phẩm tiêu biểu thuộc dòng văn học cách mạng, chiến tranh và yêu nước: Hồ Chí Minh, Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Chính Hữu, Tô Hoài, Nguyễn Tuân, Nguyễn Thi, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Lâm Thị Mỹ Dạ, Trần Đăng Khoa...

Tính mục đích ý thức hệ ở đây khá rõ ràng: các dịch giả văn học nước ngoài hết lòng ủng hộ cuộc chiến đấu của nhân dân Việt Nam, và do đó, qua các bản dịch văn học, họ mong muốn người đọc nước mình cũng như người đọc toàn thế giới hiểu biết thêm về một nhân dân Việt Nam yêu chuộng hòa bình nhưng anh hùng và tràn đầy tinh thần cách mạng, một đất nước Việt Nam luôn kiên cường trên tuyến đầu chống lại chủ nghĩa đế quốc để giành lấy độc lập dân tộc và thống nhất quốc gia. Hình ảnh đất nước và con người Việt Nam trong chiến tranh đã được quảng bá như thế, qua những nỗ lực dịch thuật của các dịch giả văn học người nước ngoài.

Ở giai đoạn thứ hai, từ Đổi mới đến nay, bên cạnh việc tiếp tục dịch và giới thiệu các tác phẩm thuộc dòng văn học cách mạng, chiến tranh và yêu nước, các dịch giả nước ngoài đã có sự tập trung lớn vào nền văn học đương đại, tức là nền văn học của một đất nước Việt Nam hậu chiến, một đất nước Việt Nam đã chuyển từ cơ chế quản lý tập trung, quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường, mở cửa và hội nhập mạnh mẽ với thế giới bên ngoài. Đối tượng dịch của họ đương nhiên là các tác giả, tác phẩm tiêu biểu, những nhân tố cơ bản nhất làm hình thành diện mạo của văn học Việt Nam thời đổi mới và hậu đổi mới.

Người ta có thể thấy trong danh sách tác phẩm văn học được chuyển ngữ từ tiếng Việt sang các thứ tiếng nước ngoài ở giai đoạn này là những tác phẩm cuối đời của Nguyễn Minh Châu, là các tiểu thuyết “Thời xa vắng” của Lê Lựu, “Bến không chồng” của Dương Hướng, “Mảnh đất lắm người nhiều ma” của Nguyễn Khắc Trường, “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh, là các truyện ngắn và thơ của Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Quang Thiều, Lê Minh Khuê, Dạ Ngân, Hồ Anh Thái, Võ Thị Hảo, Ý Nhi, Dư Thị Hoàn, Phan Thị Thanh Nhàn, Y Ban, Trần Thùy Mai, Nguyễn Quang Lập, Sương Nguyệt Minh v.v...

Và trẻ nhất trong số các tác giả được dịch này, tính cho đến nay, là những nhà văn sinh ra vào khoảng giữa thập niên 1970, như Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Ngọc Thuần, Đỗ Bích Thúy, Phong Điệp... Dĩ nhiên là có sự không đồng đều về tác phẩm giữa các tác giả văn học Việt Nam được chọn dịch: có những tác giả là nhiều tiểu thuyết, tập truyện ngắn hay tập thơ, nhưng cũng có những tác giả chỉ là vài truyện ngắn hoặc vài bài thơ được dịch và in trong các tuyển tập gồm nhiều tác giả.

Các dịch giả nước ngoài muốn biết điều gì? Không khó để có câu trả lời: họ muốn biết về đất nước Việt Nam thời hậu chiến và sau đó, đổi mới, về cuộc sống của con người Việt Nam khi chuyển dịch từ trạng thái chiến tranh sang trạng thái đời thường không tiếng súng; về những vui buồn, được mất, hạnh phúc và đau khổ của con người trong bối cảnh một xã hội đang vận hành theo các quy luật kinh tế thị trường, công nghiệp hóa và đô thị hóa mạnh mẽ, trong khi những vấn đề di chứng chiến tranh và hòa hợp, hòa giải dân tộc vẫn chưa thực sự chấm dứt, và các vấn đề về toàn cầu hóa, yêu cầu giữ gìn bản sắc văn hóa, sự kết nối giữa truyền thống và hiện đại thì ngày càng được đặt ra và nổi lên một cách rất bức thiết.

Cho đến lúc này, về việc “quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam” thông qua hoạt động dịch các tác phẩm văn học Việt Nam sang các thứ tiếng, các ngôn ngữ/ chữ viết nước ngoài, chủ yếu là do các dịch giả văn học người nước ngoài thực hiện. Họ có thể làm công việc này một cách độc lập, hoặc làm dưới sự bảo trợ của các chính phủ, các trường đại học, các trung tâm văn hóa quốc tế (ví dụ như Trung tâm William Joiner mà cựu chiến binh, giáo sư, nhà thơ người Mỹ Kevin Bowen từng làm giám đốc, chuyên nghiên cứu hậu quả của chiến tranh thông qua văn học). Họ làm vì tình cảm yêu mến đất nước và con người Việt Nam, làm với sự nỗ lực bắc những nhịp cầu thông hiểu giữa nhân dân toàn thế giới với nhân dân Việt Nam.

Nhưng đó là những nỗ lực từ một phía. Còn ở phía kia, phía Việt Nam, không khó để quan sát thấy rằng những nỗ lực như vậy là khá yếu. Chúng ta gần như thụ động trong việc dịch và giới thiệu các tác phẩm văn học của Việt Nam chúng ta với người đọc thế giới. Hãn hữu lắm mới có trường hợp tác giả văn học Việt Nam tự dịch tác phẩm của mình hoặc của các đồng nghiệp trong nước từ tiếng Việt ra các thứ tiếng nước ngoài. Nếu coi đây là “xuất khẩu văn chương”, thì gọi nó là xuất khẩu văn chương theo con đường “tiểu ngạch” hẳn cũng không xa sự thực là mấy.

Việc “quảng bá hình ảnh đất nước con người Việt Nam” thông qua văn học - nói chính xác: thông qua hoạt động dịch văn học - cần một con đường chính ngạch. Nghĩa là nó phải nằm trong, trở thành một phần cơ bản trong chiến lược phát triển văn hóa của nhà nước. Phải xây dựng và phát triển được một tổ chức “dịch ngược” văn học Việt Nam tương đương như “Viện dịch thuật văn học Hàn Quốc” của Hàn Quốc: họ chuyên chú, quyết liệt vào việc dịch các tác phẩm xuất sắc, đáng chú ý, chỉ của văn học Hàn Quốc mà thôi, ra các thứ tiếng nước ngoài, nhất là các ngôn ngữ/ chữ viết vào loại “mạnh” trên thế giới.

Nếu chúng ta xây dựng và phát triển được một cơ quan/ tổ chức “dịch ngược” như vậy, với điều kiện là phải có sự đầu tư về cả kinh phí lẫn con người, thì việc dịch và giới thiệu các giá trị của văn học Việt Nam - từ trung đại đến hiện đại và đương đại - sẽ thực sự là hoạt động mang tính chủ động cao. Và càng chủ động bao nhiêu, chắc chắn, càng đạt hiệu quả cao bấy nhiêu trong việc “quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam” bằng văn học.

Hoài Nam