'Đi giật lùi' giữ hồn làng gốm Chăm cổ xưa nhất Đông Nam Á

Gìn giữ nghề gốm hơn 800 năm tuổi

Bà Gạch ở làng gốm Bàu Trúc, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận, thường thức dậy sớm, ăn sáng rồi ngồi nhai trầu trước khi bắt đầu một ngày “đi giật lùi” cạnh bên bàn xoay gốm. Đôi tay chai sạn nhưng thoăn thoắt, khéo léo xoa nặn khối đất để tạo hình sản phẩm. Cứ vài phút đi lùi, bà dừng lại để ngắm nghía, tỉ mỉ tô điểm hoa văn, họa tiết cho sản phẩm gốm thêm đẹp mắt.

Sau khi tạo dáng, bà Gạch lau vội những giọt mồ hôi trên gương mặt, rồi nhẹ nhàng đưa sản phẩm gốm thô đi phơi nắng, thời gian này kéo dài từ 4-6 giờ trước khi được làm láng bằng mảnh sành. Sau nhiều ngày, khi đủ số lượng, các gia đình ở làng gốm Bàu Trúc đưa gốm mộc đi nung lộ thiên trong 4-12 giờ phụ thuộc vào kích cỡ sản phẩm, xếp đan xen giữa từng lớp rơm, củi khô và vỏ dừa. Sản phẩm gốm ra lò có sắc đỏ tươi nguyên của màu đất được tôi luyện qua lửa, mang bán ra thị trường.

Bà Trượng Thị Gạch, một trong những nghệ nhân lớn tuổi nhất của làng gốm Chăm Bàu Trúc.

Sinh ra trong gia đình làm nghề gốm thủ công, từ năm 15 tuổi, bà Gạch được mẹ truyền dạy “sự sáng tạo của phụ nữ Chăm”. Để làm gốm, người phụ nữ sẽ đi lùi xung quanh trụ hình tròn, cần đòi hỏi sức khỏe và và độ bền vì phải đi lùi nhiều kilômét mỗi ngày.

“Nghề làm gốm Chăm đặc biệt bởi được làm thủ công, không dùng bàn xoay mà nhờ đôi tay khéo léo của nghệ nhân, đây cũng là nét độc đáo thể hiện sự tinh tế, chịu khó của phụ nữ Chăm”, bà Gạch nói, hơn 65 năm gắn bó với nghề đã giúp bà quen với bàn xoay, mùi đất và sức nóng phừng phực từ lò nung.

Nghề gốm Chăm xuất hiện ở Bàu Trúc từ cuối thế kỷ 12, đến nay tồn tại hơn 800 năm nhờ “mẹ truyền con nối”, với các sản phẩm đời thường như ấm đất, lu đựng nước, nồi đất, lò đun than củi,... đến gốm mỹ nghệ như tượng nữ thần Apsara, tháp Chăm, phù điêu trang trí nội thất,... Từ đó, danh tiếng của làng gốm Bàu Trúc vang danh đi khắp nơi, sản phẩm làm ra được bán đi khắp nơi, nơi đây cũng thu hút nhiều du khách ghé thăm, trải nghiệm.

Gốm Bàu Trúc nổi tiếng bởi tính độc bản cao do được làm hoàn toàn bằng tay, mang đậm bản sắc văn hóa Chăm.

Tạo sức sống mới cho làng nghề

Cuối tháng 11/2022, UNESCO đã ghi danh Nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Ông Nguyễn Văn Hòa - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận, bày tỏ sự ghi danh này mở ra cơ hội để Nghệ thuật làm gốm của người Chăm tiếp tục tồn tại và phát triển.

Nhiều năm qua, chính quyền, cộng đồng luôn quan tâm đến nghề gốm của người Chăm bằng việc xây dựng hồ sơ công nhận, tôn vinh giá trị di sản văn hóa và sự đầu tư kinh phí, tạo điều kiện bằng văn bản pháp lý hỗ trợ làng nghề. Cùng với đó, tổ chức không gian thực hành nghề, tổ chức giao lưu, quảng bá, truyền dạy, khuyến khích cộng đồng sử dụng sản phẩm.

Nghệ nhân làm láng sản phẩm gốm Chăm thô bằng mảnh sành hoặc cật tre.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận cũng đã tham mưu UBND tỉnh Ninh Thuận xây dựng làng gốm Bàu Trúc trở thành làng du lịch cộng đồng, đây là sản phẩm đặc trưng khác biệt của tỉnh nhà, đồng thời tạo sức hấp dẫn cho phát triển du lịch, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa của địa phương. Cùng với đó, thành lập hội, nhóm trình diễn, phục vụ khách du lịch khi đến địa phương, đầu tư hạ tầng thiết chế tại làng gốm Bàu Trúc để phục vụ người dân, du khách.

Mới đây, UBND tỉnh Ninh Thuận có văn bản gửi các cơ quan, đơn vị và địa phương về việc sử dụng sản phẩm gốm Chăm làm quà tặng cho khách mời khi đến thăm, làm việc và du khách tham quan, qua đó quảng bá, phát huy giá trị gốm Chăm đến du khách.

Hiện nay, làng gốm Bàu Trúc có trên 400 hộ gắn bó với nghề làm gốm, chiếm khoảng 70% số hộ đồng bào Chăm sinh sống ở địa phương; có 1 hợp tác xã và 12 cơ sở sản xuất, kinh doanh gốm, mỗi năm đưa ra thị trường hơn 12 nghìn sản phẩm các loại. Nghề làm gốm đang trở thành một kế sinh nhai cho rất nhiều hộ gia đình, hồn cốt, bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc Chăm vẫn được lưu dấu đậm nét trên từng sản phẩm.

Làng gốm Bàu Trúc thu hút đông đảo du khách tham quan, trải nghiệm.

Ông Phú Hữu Minh Thuần - Giám đốc HTX gốm Chăm Bàu Trúc cho biết, để phát triển du lịch, làng gốm đã thành lập Ban phát triển du lịch cộng đồng với trên 60 thành viên, nhờ sự quan tâm của các cấp chính quyền và đồng lòng của người dân địa phương, làng gốm đang dần trở thành điểm đến yêu thích của du khách, góp phần lan tỏa nét văn hóa đặc sắc của đồng bào Chăm cũng như đảm bảo cuộc sống cho người dân nơi đây.

Với hướng đi mới cùng sự quan tâm, tạo điều kiện của chính quyền địa phương, làng gốm Bàu Trúc sẽ phát triển mạnh mẽ hơn, trở thành một địa điểm hấp dẫn trong hành trình khám phá Ninh Thuận của du khách.

Đức Thảo