Đền Thượng Lào Cai: Dấu ấn tâm linh nơi địa đầu Tổ quốc

Theo sử sách địa phương và các nguồn tư liệu văn hóa, đền được xây dựng vào thời Lê Trung hưng, niên hiệu Chính Hòa (1680 - 1705), là nơi thờ Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn - danh tướng kiệt xuất của dân tộc, người ba lần lãnh đạo quân dân Đại Việt đánh bại quân Nguyên - Mông xâm lược vào thế kỷ XIII.

Việc lập đền thờ Trần Hưng Đạo tại nơi biên ải địa đầu phản ánh lòng tôn kính và tri ân sâu sắc của nhân dân với vị anh hùng dân tộc.

Vị trí đền tựa lưng vào đồi Hỏa Hiện, mặt hướng ra dòng Nậm Thi nơi hợp lưu giữa nét đẹp thiên nhiên hùng vĩ và không gian linh thiêng.

Theo quan niệm phong thủy truyền thống, đây là thế đất “tọa sơn vọng thủy”, mang lại sinh khí cát tường và phù hợp để dựng chốn thờ tự bậc Thánh nhân.

Ngôi đền được thiết kế theo kiểu kiến trúc truyền thống hình chữ Công, gồm nhiều hạng mục nối tiếp nhau: Tam quan, sân đền, chính điện, hậu cung, tả vu - hữu vu, cùng các công trình phụ trợ. Kiến trúc đền thể hiện sự giao thoa giữa phong cách cung đình thời Lê với nét dân gian bản địa Tây Bắc, vừa đường bệ, uy nghi vừa gần gũi và mộc mạc.

Bước vào sân đền, du khách sẽ bị thu hút bởi cây đa cổ thụ hàng trăm năm tuổi biểu tượng trường tồn với thời gian, tỏa bóng mát che chở cho ngôi đền linh thiêng. Cây đa này không chỉ có giá trị sinh học mà còn mang ý nghĩa văn hóa tâm linh sâu sắc, là nơi người dân thường đến dâng hương, cầu bình an.

Chính điện đền được bài trí trang nghiêm, theo thứ tự thờ tự truyền thống như: Cung thờ Phật Thích Ca Mâu Ni; Cung thờ Tam Tòa Thánh Mẫu; Ban thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo; Cung thờ Đức Vua Cha Ngọc Hoàng. Phía Tả Vu - Hữu Vu là hệ thống thờ tự phong phú gồm Chầu Bà Đệ Nhị Sơn Trang, Thập Nhị Tiên Cô, Chầu hầu cận Chúa, Cậu Bé Thủ Đền… Phần thờ cúng phản ánh đậm nét tín ngưỡng thờ Mẫu – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (UNESCO, 2016), đồng thời kết nối chặt chẽ với truyền thống thờ anh hùng dân tộc, biểu tượng của đạo lý “uống nước nhớ nguồn” trong văn hóa Việt.

Bên cạnh đền là một ngôi đình hình vuông có bốn cửa, tám rồng chầu. Tại trung tâm phương đình là rùa vàng cõng bia đá khắc dòng chữ "Đức Thánh Trần", tôn vinh công trạng Trần Hưng Đạo như một vị thần hộ quốc an dân.

Năm 1996, Đền Thượng Lào Cai đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp Quốc gia. Đây không chỉ là sự ghi nhận về mặt vật thể mà còn là khẳng định cho vai trò tinh thần, niềm tin và bản sắc của cộng đồng dân cư nơi biên giới.

Giáo sư Trần Lâm Biền - nhà nghiên cứu văn hóa dân gian nổi tiếng từng nhận định: “Đền Thượng là một trong những ngôi đền hiếm hoi kết hợp giữa thờ Thánh Trần - biểu tượng của sức mạnh dân tộc và tín ngưỡng Tam phủ biểu tượng cho sự bảo trợ tâm linh. Nơi đây như một bức thông điệp về bản lĩnh văn hóa của cư dân vùng biên.”

Đền còn là minh chứng rõ nét cho chính sách trấn ải biên cương của triều đình phong kiến xưa. Việc xây dựng đền thờ Trần Hưng Đạo tại Lào Cai - vùng đất “phên dậu” của Tổ quốc có ý nghĩa vừa linh thiêng vừa chính trị, khẳng định chủ quyền lãnh thổ và củng cố niềm tin cho nhân dân biên giới.

Hằng năm, vào ngày Rằm tháng Giêng âm lịch, Đền Thượng tưng bừng mở hội. Lễ hội Đền Thượng là một trong những lễ hội đặc sắc bậc nhất tỉnh Lào Cai, thu hút hàng nghìn người dân và du khách thập phương về chiêm bái, dâng hương và tham gia các hoạt động văn hóa truyền thống.

Phần lễ gồm các nghi thức như: Lễ rước kiệu, lễ dâng hương, tế Thánh Trần, lễ cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Phần hội diễn ra sôi nổi với các trò chơi dân gian như: ném pao, kéo co, đẩy gậy, múa xòe Thái, các tiết mục hát then, hát chầu văn, cùng trình diễn trang phục dân tộc thiểu số.

Lễ hội không chỉ là dịp tôn vinh anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo mà còn là ngày hội tôn vinh bản sắc văn hóa của các dân tộc Lào Cai – nơi 25 dân tộc cùng sinh sống hòa thuận và đoàn kết.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Hằng (Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam) từng viết: “Lễ hội Đền Thượng không chỉ mang yếu tố tâm linh mà còn là không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng, nơi con người gặp gỡ, sẻ chia và khẳng định mối quan hệ hài hòa giữa quá khứ - hiện tại - tương lai.”

Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, việc bảo tồn và phát huy giá trị của Đền Thượng Lào Cai cần được thực hiện một cách bài bản và bền vững. Những năm gần đây, chính quyền thành phố Lào Cai đã có nhiều nỗ lực trong việc trùng tu, tôn tạo đền, đồng thời đẩy mạnh quảng bá hình ảnh đền gắn với phát triển du lịch tâm linh.

Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, để Đền Thượng trở thành điểm đến văn hóa - du lịch cấp vùng và quốc gia, cần: Xây dựng quy hoạch tổng thể bảo tồn di tích gắn với bản đồ văn hóa tâm linh của tỉnh; Tăng cường nghiên cứu khoa học về lịch sử, kiến trúc và tín ngưỡng tại đền; Tổ chức các hoạt động trải nghiệm, giáo dục văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ; Kết nối với các điểm du lịch lân cận như Đền Mẫu, Cửa khẩu Quốc tế Lào Cai, Sa Pa, tạo thành chuỗi tour văn hóa đặc sắc.

Tồn tại hơn ba thế kỷ, Đền Thượng Lào Cai không chỉ là một di tích kiến trúc cổ mà còn là biểu tượng văn hóa tâm linh sống động của vùng đất biên giới phía Bắc. Với vẻ đẹp cổ kính, linh thiêng cùng giá trị lịch sử - văn hóa to lớn, Đền Thượng là điểm đến không thể bỏ qua đối với du khách yêu mến văn hóa dân tộc và mong muốn tìm về cội nguồn của lòng yêu nước, đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.

Nguyễn Hữu Thắng