Dấu ấn phụ nữ trong những lễ hội truyền thống

Phụ nữ trong lễ hội Đền Hai Bà Trưng (Mê Linh, Hà Nội)

Từ Bắc vào Nam, từ miền rừng núi đến vùng biển cả, ở các dân tộc khác nhau, những biểu tượng phụ nữ như Mẫu Liễu Hạnh, Thiên Y A Na, Bà Chúa Xứ, Hai Bà Trưng, Bà Triệu... được tôn vinh trong các nghi lễ. Rồi đến những người phụ nữ góp phần duy trì và truyền bá lễ hội qua các hình thức diễn xướng dân gian, họ đều mang đến sức sống mạnh mẽ cho các lễ hội Việt Nam.

Vai trò của phụ nữ trong văn hóa Việt Nam qua các lễ hội truyền thống

Trong dòng chảy văn hóa Việt Nam, phụ nữ không chỉ là người gìn giữ nếp nhà, truyền "lửa" yêu thương qua bao thế hệ, mà còn là biểu tượng của sức mạnh, trí tuệ và lòng nhân ái.

Điều đó được phản chiếu rõ nét qua các lễ hội truyền thống, nơi họ vừa là những nhân vật được tôn vinh, vừa là những người góp phần bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc.

Từ ngàn đời nay, người Việt đã dành một sự kính trọng đặc biệt cho hình tượng phụ nữ trong đời sống tâm linh. Những nữ anh hùng như Hai Bà Trưng, Bà Triệu được lập đền thờ tại nhiều nơi, không chỉ như những bậc tiền nhân chống ngoại xâm mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, khí phách kiên cường.

Tam vị Thánh mẫu

Trong tín ngưỡng dân gian, hình ảnh các Mẫu như Mẫu Liễu Hạnh - một trong "Tứ bất tử" - không chỉ đại diện cho quyền năng của thần linh mà còn là hiện thân của lòng bao dung, che chở cho muôn dân.

Hệ thống thờ Mẫu với các nghi lễ hát chầu văn, hầu đồng không chỉ là hoạt động tín ngưỡng mà còn là sự tôn vinh vai trò của người phụ nữ trong việc kết nối giữa con người với thế giới tâm linh. Hiện tượng này không chỉ tồn tại ở người Việt mà còn ở nhiều cộng đồng các dân tộc khác. Các vị thần nữ như Thiên Y A Na hay Bà Chúa Xứ là những ví dụ như vậy.

Nhưng dấu ấn của phụ nữ trong lễ hội không chỉ dừng lại ở những nhân vật được tôn thờ. Họ còn là những người thầm lặng đứng sau sự phồn thịnh của lễ hội, từ việc chuẩn bị lễ vật, tổ chức nghi thức đến tham gia diễn xướng dân gian.

Những bà mẹ, chị em khéo léo gói từng chiếc bánh, chuẩn bị mâm cỗ cúng tổ tiên; những nghệ nhân cất lên câu hát quan họ, chèo, chầu văn..., tất cả đều góp phần làm nên linh hồn của lễ hội. Họ không chỉ giữ gìn truyền thống, mà còn tiếp nối, làm sống dậy những giá trị văn hóa qua từng thế hệ.

Lễ hội truyền thống, vì thế, không chỉ là dịp để cộng đồng sum vầy, tưởng nhớ tiền nhân mà còn là không gian tôn vinh người phụ nữ theo cách trọn vẹn nhất. Họ không chỉ là những người giữ gìn mà còn là nhịp cầu kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa đời sống tâm linh và đời sống xã hội.

Trong từng lời ca, điệu múa, trong từng ánh nến lung linh của buổi hầu đồng hay những bước chân rộn ràng trên đường làng ngày hội, người ta không chỉ thấy hình bóng của truyền thống mà còn cảm nhận được sự hiện diện của người phụ nữ - những người đã, đang và sẽ tiếp tục thắp sáng hồn cốt văn hóa Việt Nam.

Tôn vinh biểu tượng phụ nữ trong lễ hội truyền thống

Trong lễ hội truyền thống, hình ảnh và biểu tượng tôn vinh người phụ nữ hiện diện một cách sâu sắc và đầy cảm xúc, phản ánh sự tôn trọng, ngưỡng mộ và biết ơn của dân tộc đối với những giá trị mà phụ nữ mang lại. Những biểu tượng ấy không chỉ là sự tôn vinh vẻ đẹp, đức hạnh mà còn là sự ghi nhận vai trò to lớn của phụ nữ trong đời sống tâm linh, văn hóa và xã hội.

Một trong những biểu tượng nổi bật trong tín ngưỡng thờ Mẫu là Mẫu Liễu Hạnh. Bà được coi là hiện thân của người phụ nữ Việt Nam với sự thông minh, tài hoa, lòng nhân hậu và sức mạnh tâm linh.

Lễ hội cầu ngư tỉnh Phú Yên

Lễ hội Phủ Dầy (Nam Định) - nơi thờ Mẫu Liễu Hạnh - không chỉ là dịp để người dân thể hiện lòng thành kính mà còn là cơ hội để tôn vinh những phẩm chất cao quý của người phụ nữ: sự hy sinh, lòng vị tha và khả năng che chở, bảo vệ gia đình, cộng đồng.

Ngoài ra, trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, hình ảnh các Mẹ thiên nhiên như Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Địa cũng là những biểu tượng thiêng liêng. Mỗi nữ thần đại diện cho một khía cạnh của thiên nhiên và cuộc sống, từ núi rừng, sông nước đến đất đai, thể hiện sự gắn kết giữa người phụ nữ với thiên nhiên và vũ trụ.

Điều này cho thấy sự tôn trọng của người Việt đối với sức mạnh và vai trò của phụ nữ trong việc duy trì sự cân bằng và hài hòa của cuộc sống.

Không chỉ trong tín ngưỡng, hình ảnh người phụ nữ còn được tôn vinh qua rất nhiều lễ hội dân gian. Những câu chuyện về các nữ tướng như Hai Bà Trưng, Bà Triệu, hay những người nữ anh hùng trong lịch sử đã trở thành biểu tượng của lòng yêu nước, sự kiên cường và ý chí bất khuất.

Họ không chỉ là những người bảo vệ đất nước mà còn là hiện thân của tinh thần dân tộc, truyền cảm hứng cho thế hệ sau.

Những biểu tượng và hình ảnh này không chỉ là sự tôn vinh người phụ nữ trong quá khứ mà còn là lời nhắc nhở về giá trị và vai trò của họ trong hiện tại và tương lai.

Qua đó, lễ hội truyền thống trở thành một không gian thiêng liêng, nơi người phụ nữ được tôn vinh không chỉ vì những đóng góp vật chất mà còn vì những giá trị tinh thần, tâm linh mà họ mang lại cho gia đình, cộng đồng và đất nước.

Nghi lễ hầu đồng

Đó là một nét đẹp văn hóa đậm chất nhân văn, thể hiện sự tri ân và niềm tự hào của dân tộc đối với người phụ nữ.

"Giữ lửa" lễ hội truyền thống

Sự tham gia của phụ nữ trong các lễ hội truyền thống Việt Nam đã trải qua nhiều biến đổi qua các thời kỳ lịch sử, phản ánh sự thay đổi trong vai trò, vị thế của người phụ nữ trong xã hội, cũng như sự biến chuyển của văn hóa và tín ngưỡng dân tộc.

Từ thời kỳ phong kiến đến hiện đại, sự tham gia của phụ nữ không chỉ là sự hiện diện mà còn là sự khẳng định giá trị và tiếng nói của họ trong đời sống cộng đồng.

Trong thời kỳ phong kiến, vai trò của phụ nữ trong lễ hội truyền thống thường bị giới hạn bởi những quan niệm Nho giáo về "tam tòng, tứ đức". Phụ nữ thường tham gia lễ hội với vai trò phụ trợ, chủ yếu là trong các hoạt động như chuẩn bị lễ vật, dọn dẹp, hoặc tham gia các nghi thức mang tính gia đình.

Tuy nhiên, trong một số lễ hội, hình ảnh người phụ nữ vẫn được tôn vinh thông qua các biểu tượng như Mẫu Liễu Hạnh, Hai Bà Trưng hay các nữ thần khác, thể hiện sự kính trọng của cộng đồng đối với những phẩm chất cao quý của họ.

Đến thời kỳ cận đại, đặc biệt là giai đoạn đầu thế kỷ XX, sự tham gia của phụ nữ trong lễ hội bắt đầu có những thay đổi tích cực. Dưới ảnh hưởng của các phong trào đấu tranh giành độc lập dân tộc và bình đẳng giới, phụ nữ dần thoát khỏi những rào cản truyền thống.

Nghệ nhân Trịnh Thị Thùy Linh trong một giá hầu đồng

Họ không chỉ tham gia lễ hội với vai trò thụ động mà còn tích cực đóng góp vào việc tổ chức, điều hành các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng. Những hình ảnh nữ anh hùng như Hai Bà Trưng, Bà Triệu được tôn vinh nhiều hơn, trở thành biểu tượng của lòng yêu nước và tinh thần bất khuất.

Trong thời kỳ hiện đại, đặc biệt từ sau năm 1945 đến nay, sự tham gia của phụ nữ trong lễ hội truyền thống đã có những bước tiến đáng kể. Với sự phát triển của xã hội và nhận thức về bình đẳng giới, phụ nữ ngày càng khẳng định vai trò quan trọng của mình trong mọi mặt của đời sống, bao gồm cả lễ hội.

Họ không chỉ là người tham gia mà còn là người tổ chức và thể hiện các diễn xướng trong lễ hội. Nhiều phụ nữ đã trở thành những nghệ nhân, người giữ gìn và truyền bá các giá trị văn hóa truyền thống, từ hát chầu văn, múa bóng, đến các nghi lễ tâm linh.

Đặc biệt, trong các lễ hội hiện đại, hình ảnh người phụ nữ không chỉ gắn liền với những giá trị truyền thống mà còn thể hiện sự năng động, sáng tạo và hiện đại. Họ tham gia vào các hoạt động biểu diễn nghệ thuật, trình diễn trang phục truyền thống và các cuộc thi tài năng, thể hiện sự tự tin và khả năng của mình.

Điều này cho thấy sự thay đổi tích cực trong nhận thức xã hội về vai trò và vị thế của phụ nữ. Đây không chỉ là sự thay đổi về vai trò mà còn là sự khẳng định giá trị và tiếng nói của người phụ nữ trong xã hội, góp phần làm phong phú và đa dạng hơn bức tranh văn hóa truyền thống Việt Nam.

"Nhịp cầu" nối quá khứ với tương lai

Hình ảnh người phụ nữ trong các lễ hội truyền thống Việt Nam không chỉ đơn giản là một nhân vật tham gia vào các nghi lễ, mà còn là biểu tượng linh thiêng, gắn liền với đất đai, với sự sinh sôi nảy nở và với những giá trị tinh thần sâu sắc của cả cộng đồng.

Phụ nữ, qua các nghi thức, không chỉ thể hiện vai trò chăm sóc gia đình, là những người nuôi dưỡng, bảo vệ mà còn là biểu tượng của sự sống, của lòng kiên trì và hy sinh vô hạn.

Chúng ta có thể thấy điều đó ở tín ngưỡng thờ Mẫu - một tín ngưỡng đặc sắc của Việt Nam - thể hiện sự tôn kính đối với các vị thần linh, đặc biệt là các Mẫu.

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, hình ảnh người phụ nữ không chỉ là người mẹ, mà còn là người cai quản các sức mạnh của tự nhiên, là người nắm giữ quyền năng sinh sôi nảy nở và bảo vệ cuộc sống.

Mẫu, trong các lễ hội thờ Mẫu, thể hiện quyền năng mạnh mẽ qua việc bảo vệ cộng đồng, cầu phúc cho dân làng và giữ gìn sự thịnh vượng cho mỗi gia đình.

Đặc biệt, trong các lễ hội thờ Mẫu, phụ nữ không chỉ là những người tham gia mà còn là những người thực hiện nghi lễ, truyền tải sự thiêng liêng của các vị thần qua từng động tác, lời hát, điệu múa.

Những người phụ nữ trong lễ hội thờ Mẫu là cầu nối giữa trần gian và thế giới thần linh, giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và sự phát triển.

Hay như Lễ hội Đền Mẫu Âu Cơ ở Phú Thọ là một lễ hội nổi tiếng với những nghi thức rước kiệu, lễ dâng hương và các điệu múa thờ Mẫu. Phụ nữ tham gia lễ hội này với vai trò hết sức quan trọng, từ việc chuẩn bị mâm cúng, làm lễ vật đến việc tham gia vào các điệu múa, hát.

Những người phụ nữ này không chỉ thực hiện các nghi thức, mà còn mang trong mình một sự tôn vinh các giá trị truyền thống, cũng như tình cảm sâu sắc với những thế hệ đi trước.

Lễ hội Đền Mẫu không chỉ là dịp để người dân bày tỏ lòng thành kính đối với các vị Mẫu, mà còn là thời điểm để phụ nữ khẳng định vai trò của mình trong xã hội, là người giữ gìn, phát huy những giá trị văn hóa từ bao đời nay.

Trong các lễ hội khác như lễ hội cầu ngư, lễ hội làng nghề hay lễ hội mùa xuân, phụ nữ không chỉ là người bảo vệ và gìn giữ các giá trị tinh thần mà còn là người sáng tạo, làm phong phú thêm các nghi thức, mang lại một sức sống mới cho lễ hội.

Lễ hội cầu ngư ở các làng chài ven biển là một ví dụ tiêu biểu. Phụ nữ ở những làng biển này không chỉ tham gia vào các nghi lễ cầu cho ngư dân được bình an, mùa màng bội thu, mà còn giữ vai trò cực kỳ quan trọng trong việc chuẩn bị lễ vật, dâng cúng thần biển, thần linh.

Họ cúng dường những món ăn, những đồ lễ mang đậm chất dân gian, từ con cá tươi ngon đến những bó hoa tươi thắm, những chiếc bánh chưng, bánh dày tượng trưng cho sự bền vững và gắn kết.

Phụ nữ trong các lễ hội truyền thống còn là những người thực hiện và bảo tồn những giá trị văn hóa thông qua các hình thức nghệ thuật, từ điệu múa dân gian đến những lời ca dao, tục ngữ.

Trong lễ hội làng nghề, phụ nữ không chỉ tham gia vào việc sản xuất các sản phẩm thủ công mà còn tham gia vào các nghi thức tôn vinh nghề truyền thống. Họ tạo ra những sản phẩm không chỉ mang giá trị kinh tế mà còn mang trong mình những câu chuyện về truyền thống, về lịch sử, về những giá trị văn hóa lâu đời.

Một giá trị quan trọng mà phụ nữ mang lại cho các lễ hội truyền thống chính là sự bảo vệ và phát huy di sản văn hóa.

Phụ nữ trong lễ hội không chỉ tham gia vào các nghi thức tôn vinh thần linh mà họ còn là những người sáng tạo ra những giá trị nghệ thuật, từ trang phục đến các tiết mục văn nghệ, từ lời hát đến điệu múa, tất cả đều có sự góp mặt và sáng tạo của những người phụ nữ.

Những mâm cỗ, những lễ vật trong các lễ hội chính là hình ảnh phản ánh sự tinh tế, sự tỉ mỉ và lòng thành của phụ nữ đối với tổ tiên và thần linh.

Có thể thấy, trong mỗi tiếng trống hội rộn ràng, trong từng nén hương dâng lên thần linh hay trong từng câu hát chầu văn, câu ca quan họ ngọt ngào… dấu ấn của người phụ nữ Việt Nam luôn hiện hữu.

Họ không chỉ "giữ lửa" cho các lễ hội truyền thống mà còn là "nhịp cầu" nối quá khứ với tương lai, để những giá trị văn hóa Việt Nam mãi trường tồn.

TS. Bùi Hoài Sơn