Dải Gaza: Từ 'chiến trường máu' đến 'Riviera' Trung Đông – liệu có khả thi?

Từ việc can dự quân sự, thúc đẩy đối thoại chính trị, cho đến các chương trình viện trợ kinh tế, Washington đều hướng tới mục tiêu duy trì ổn định và bảo vệ lợi ích an ninh, kinh tế của mình cũng như của các đồng minh. Tuy nhiên, lịch sử can thiệp của Mỹ vào khu vực này thường xuyên bị phủ bóng bởi nhiều sự kiện phức tạp, thậm chí để lại hậu quả lâu dài.

Điển hình có thể kể đến vụ đánh bom tự sát năm 1983 nhắm vào lực lượng thủy quân lục chiến Mỹ tại Beirut (Lebanon), khiến 241 quân nhân Mỹ thiệt mạng, khi họ đang tham gia một sứ mệnh gìn giữ hòa bình với mục tiêu “hỗ trợ” chính phủ Lebanon. Kế đến, cuộc tấn công Iraq năm 2003 do chính quyền Tổng thống George W. Bush khởi xướng đã làm thay đổi căn bản cục diện an ninh ở Trung Đông.

Sự sụp đổ của chính quyền Saddam Hussein, tổn thất sinh mạng khổng lồ (cả phía binh sĩ Mỹ và thường dân Iraq), cùng với sự nổi lên mạnh mẽ của Iran đã tạo ra nhiều khủng hoảng nối tiếp. Nhiều nhà phân tích cho rằng hành động can thiệp quân sự đó đã vô tình làm bùng phát hoặc mở rộng làn sóng chủ nghĩa khủng bố Hồi giáo.

Tại Palestine, từ lâu Mỹ được biết đến với vai trò kêu gọi giải pháp hai nhà nước, trong đó Israel và nhà nước Palestine độc lập sẽ cùng tồn tại hòa bình. Dù vậy, sự ủng hộ của Washington cho Israel qua nhiều đời tổng thống đã khiến những nỗ lực này không đi xa hơn mong đợi, vì người Palestine luôn nghi ngờ tính công bằng của các kế hoạch hòa bình.

Cộng đồng quốc tế nhìn chung vẫn đồng thuận với ý tưởng giải pháp hai nhà nước, nhưng tiến trình thương thảo qua nhiều giai đoạn - từ Hiệp định Oslo năm 1993 cho đến các cuộc họp thượng đỉnh dưới thời Bill Clinton, George W. Bush, Barack Obama - đều không hóa giải được các mâu thuẫn căn bản, bao gồm vấn đề biên giới, quyền định cư và quy chế Jerusalem.

Chính trong bối cảnh này, kế hoạch Gaza của Tổng thống Donald Trump, đề xuất một ý tưởng “tái phát triển” dải đất ven biển thành một “Riviera Địa Trung Hải” theo mô hình bất động sản Mỹ, đã tạo nên sự chấn động. Kế hoạch này liên quan đến việc di dời người dân Palestine ra khỏi Gaza và “bàn giao” vùng đất này cho Mỹ, trước khi tiến hành một quá trình tái thiết quy mô lớn.

Đề xuất này khác biệt đáng kể so với giải pháp hai nhà nước mà Mỹ đã ủng hộ trong nhiều thập kỷ. Dù mang tính đột phá và gây tranh cãi, một số nhà quan sát nhận định rằng nó vẫn nằm trong khuôn khổ các chính sách can dự của Washington tại Trung Đông, với mục tiêu định hình lại khu vực thông qua các biện pháp can thiệp chính trị, kinh tế hoặc quân sự.

Tuyên bố công khai của ông Trump về việc “sở hữu” Gaza

Theo Reuters, phát biểu tại cuộc họp báo chung với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu sau cuộc hội đàm tại Nhà Trắng hôm 4.2, Tổng thống Trump cho biết ông đã “nghiên cứu vấn đề này rất kỹ lưỡng trong nhiều tháng ... từ mọi góc độ”. Ông lập luận rằng Gaza vẫn luôn rơi vào vòng xoáy lặp đi lặp lại của “cái chết và sự hủy diệt”, và để thoát khỏi vòng tuần hoàn đó, cần một biện pháp “đột phá”.

Ý tưởng “mang tính đột phá” của ông Trump là để Mỹ tiếp quản dải Gaza, đưa người Palestine tái định cư ở nơi khác và biến khu vực này thành một Riviera Địa Trung Hải “mới”, tập trung vào du lịch, giải trí, góp phần thúc đẩy kinh tế. Ông nhấn mạnh, đây là cách “học hỏi từ lịch sử” nhằm tránh lặp lại những thất bại hòa bình trong quá khứ.

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu bắt tay tại bảo tàng Israel ở Jerusalem - Ảnh: Reuters

"Tôi cam kết tiếp quản và sở hữu Gaza. Việc tái thiết có thể được giao cho một số quốc gia Trung Đông dưới sự bảo trợ của chúng tôi. Tuy nhiên, chúng tôi sẽ nắm quyền sở hữu và đảm bảo rằng Hamas không thể quay trở lại… Toàn bộ khu vực này sẽ được dỡ bỏ, tất cả mọi thứ sẽ bị phá bỏ...

Hãy nghĩ về nó như một khu bất động sản khổng lồ. Mỹ sẽ kiểm soát nó và chúng tôi sẽ phát triển từng bước một - rất chậm, không có gì phải vội vàng", ông Trump phát biểu trên chuyên cơ Air Force One khi đang trên đường đến New Orleans để tham dự trận chung kết Super Bowl hôm 9.2.

Ban đầu, ông Trump thậm chí hé lộ khả năng dùng lực lượng quân đội Mỹ để can thiệp, “dọn sạch” Gaza, khiến cả các nghị sĩ đảng Cộng hòa và giới chuyên gia quân sự bất ngờ, vì nó đối lập với lời hứa của ông trong chiến dịch tranh cử về việc “chấm dứt các hoạt động quân sự ở nước ngoài”. Ngay sau đó, ông đăng trên mạng xã hội rằng Mỹ “sẽ không cần đến binh lính” và rằng Israel sẽ “trao trả” Gaza cho Mỹ “khi xung đột kết thúc”.

Tuyên bố này vẫn không xóa bỏ được hoài nghi của nhiều nhà phân tích về tính thực tế của ý tưởng. Dù vậy, Trump khẳng định ông sẽ tìm cách hợp tác với các “nhà phát triển tuyệt vời trên khắp thế giới” để biến Gaza thành một dự án phát triển hạ tầng quy mô lớn.

Phản ứng quốc tế và nội bộ chính trị Mỹ

Ezzat El Rashq, một thành viên của ban chính trị Hamas, đã lên án những phát biểu mới nhất của Tổng thống Trump về việc mua và sở hữu Gaza."Gaza không phải là một tài sản để mua bán. Đây là một phần không thể tách rời của vùng đất Palestine bị chiếm đóng của chúng tôi, và người Palestine sẽ phá vỡ các kế hoạch di dời”, ông Rashq cho biết với Reuters hôm 9.2.

Phần lớn cộng đồng quốc tế, vốn từ lâu đã ủng hộ giải pháp hai nhà nước, tỏ ra không đồng tình với kế hoạch. Đa số ý kiến cho rằng việc di dời 2 triệu người Palestine ra khỏi Gaza khó có thể chấp nhận, về cả mặt nhân đạo và pháp lý. Ngay cả một số đồng minh của Mỹ ở châu Âu cũng cho rằng đây là “giải pháp cực đoan”.

Nhiều nhà lập pháp thuộc đảng Dân chủ bày tỏ quan ngại sâu sắc về kế hoạch, với một số ý kiến cho rằng việc thay đổi quy chế sở hữu và tái định cư người Palestine có thể vi phạm nguyên tắc nhân đạo và quyền tự quyết, vốn là nền tảng trong chính sách đối ngoại của Mỹ.

Trong khi đó, một số thành viên đảng Cộng hòa tỏ ra thận trọng và chưa đưa ra lập trường rõ ràng. Họ coi đề xuất này như một điểm khởi đầu cho các cuộc thảo luận và cần thêm thời gian để đánh giá tính khả thi. Thượng nghị sĩ John Cornyn (R-Texas) cho biết ông chưa đưa ra quyết định ủng hộ hay phản đối, xem đây như một bước đi ban đầu trong quá trình đàm phán.

Israel là một trong số ít tiếng nói tích cực ủng hộ. Thủ tướng Netanyahu tuyên bố trên đài Fox rằng ông coi đây là “ý tưởng hay đầu tiên mà tôi nghe được” và muốn theo đuổi, thực hiện.

Bộ trưởng Quốc phòng Israel Yisrael Katz chỉ thị cho quân đội Israel chuẩn bị kế hoạch để “tạo điều kiện cho sự ra đi tự nguyện của người dân Gaza”, dọn chỗ cho việc tái phát triển. Tuy nhiên, giới quan sát quốc tế nhận thấy khái niệm “tự nguyện” ở đây gây tranh cãi, bởi không rõ người Palestine có thật sự có nguyện vọng rời khỏi quê hương hay không, hay đó chỉ là cách mô tả nhằm hợp thức hóa việc buộc người dân Gaza phải ra đi.

Tính khả thi của kế hoạch

Nhiều nhà phân tích nhận định kế hoạch này khó có thể thực hiện, thậm chí có thể vi phạm các nguyên tắc luật pháp quốc tế, đặc biệt liên quan đến quyền tự quyết của người dân Palestine. Việc di dời hơn hai triệu cư dân Gaza, dù dưới hình thức tự nguyện hay có sự sắp xếp, bị xem là không thực tế, bởi người Palestine luôn khẳng định quyền bám trụ trên mảnh đất của mình.

Thái tử Ả Rập Saudi Mohammed bin Salman bắt tay Tổng thống Donald Trump - Ảnh: Reuters

“Những gì ông Trump đề xuất rất khó khả thi. Nếu nó xảy ra, ta phải xếp nó vào danh sách những cuộc phiêu lưu chưa từng đem lại kết quả tốt ở khu vực này”, Aaron David Miller, cựu cố vấn về tiến trình hòa bình Trung Đông qua nhiều đời tổng thống Mỹ thuộc cả hai đảng, nay làm việc tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, nhận định.

Bên cạnh đó, việc Israel chuyển giao Gaza cho Mỹ không có cơ sở pháp lý rõ ràng. Mặc dù Israel đã rút quân khỏi khu vực này vào năm 2005, nhưng họ vẫn duy trì sự kiểm soát biên giới và các hoạt động phong tỏa. Theo luật pháp quốc tế, Gaza vẫn được coi là vùng lãnh thổ bị chiếm đóng, và không có cơ chế nào cho phép Mỹ “tiếp quản” khu vực này mà không có sự đồng thuận của người dân và chính quyền Palestine.

Đề xuất này cũng bỏ qua tiếng nói của chính quyền Palestine và cộng đồng quốc tế, trong đó đa số vẫn ủng hộ một tiến trình hòa bình thông qua đàm phán thay vì áp đặt các biện pháp đơn phương. Hơn nữa, kế hoạch này có thể nghiêng về lợi ích của các nhóm chính trị cánh hữu tại Israel, nhưng lại chưa phản ánh đầy đủ các giải pháp ngoại giao đã được nghiên cứu và đàm phán trong nhiều năm qua.

Nhiều tổ chức quốc tế, bao gồm Liên Hợp Quốc (LHQ), cũng bày tỏ lo ngại rằng kế hoạch có thể khiến hơn hai triệu người Gaza rơi vào tình trạng tị nạn kéo dài. Phó Tổng Thư ký LHQ phụ trách các vấn đề nhân đạo, ông Tom Fletcher, sau chuyến thăm Gaza cho biết: “Tôi đã hỏi rất nhiều người về đề xuất này, và tất cả đều khẳng định: ‘Chúng tôi sẽ không rời đi. Chúng tôi sẽ tiếp tục xây dựng lại nhà cửa của mình, như chúng tôi đã làm bao lần trước đây’”.

Ông Trump tin rằng với thế mạnh “xây dựng” của mình, ông có thể biến Gaza thành một công trình bất động sản khổng lồ, thu hút nhà đầu tư khắp thế giới. Tuy nhiên, để đạt được điều đó, cần đảm bảo một môi trường an ninh ổn định, điều vốn không hề tồn tại ở dải Gaza trong nhiều thập kỷ. Thậm chí, ngay cả khi Gaza được Mỹ “tiếp quản” và “giải tỏa”, việc tái thiết cần nguồn vốn khổng lồ, cam kết chính trị bền vững, chưa kể phải tái định cư hàng triệu người.

Từ góc độ địa chính trị, đề xuất này có thể góp phần củng cố mối quan hệ giữa Mỹ và Israel, đồng thời cũng có khả năng tác động đến hình ảnh của Washington trước cộng đồng quốc tế, vốn ưu tiên đàm phán hòa bình và phản đối di dời bắt buộc. Trong khi đó, nội bộ nước Mỹ cũng chia rẽ: đảng Dân chủ lên án kịch liệt, nhiều đảng viên Cộng hòa e dè ủng hộ một cách chừng mực hoặc không muốn bình luận. Bản thân chính quyền Israel đã thể hiện sự hoan nghênh, nhưng để đi từ lời nói đến hành động sẽ vô cùng phức tạp, đặc biệt khi tình hình Gaza luôn tiềm ẩn nguy cơ bạo lực, còn cộng đồng Palestine chắc chắn sẽ phản đối kế hoạch này đến cùng.

Tựu trung, “Kế hoạch Gaza” của ông Trump có thể chỉ là động thái chính trị nhằm gây chú ý hoặc làm chệch hướng dư luận. Nếu được triển khai nghiêm túc, nó có nguy cơ làm bùng phát thêm những căng thẳng trong khu vực và gây ra các phản ứng mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế. Lịch sử đã cho thấy, mọi sự can thiệp quy mô lớn của Mỹ tại Trung Đông đều đi kèm với nhiều rủi ro, từ xung đột kéo dài, tổn thất nhân mạng đến những hệ quả khó lường về mặt chính trị. Đối với Gaza, vốn đã chịu đựng nhiều năm chiến tranh và cấm vận, nguy cơ trở thành “điểm thử nghiệm” cho một ý tưởng mới, chưa được kiểm chứng nhiều trên thực tế, vẫn hiện hữu.

Hoàng Vũ