Đại biểu trăn trở khi 'hàng tỷ đô la trong lòng đất bị bỏ lại' ở mỏ Thạch Khê

Đại biểu Nguyễn Văn Thân (Hưng Yên) cho rằng để thực hiện các mục tiêu về kinh tế trong giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn 2045 thì quan trọng nhất là chuyển đổi số và phát triển công nghệ, tăng năng suất lao động, thứ hai là khoáng sản.

"Diện tích vùng biển của chúng ta gấp ba lần diện tích đất liền. Dưới lòng đất của vùng biển rất nhiều khoáng sản, kể cả những khoáng sản quý hiếm mà các nhà địa chất, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cơ bản nắm được.

Tuy nhiên, hiện nay đầu tư ngân sách cho việc khảo sát rất ít, kể cả trên đất liền", đại biểu nhận định nên tập trung đầu tư ngân sách để tận dụng được nguồn khoáng sản.

Đại biểu Nguyễn Văn Thân. Ảnh: Quốc hội

Về cát biển, ông Thân nêu rõ rất nhiều nhà khoa học, doanh nghiệp và Chính phủ quan tâm bởi "chúng ta đang rất thiếu trong khi khai thác ở sông sẽ ảnh hưởng nhiều đến môi trường".

"Chúng ta đã đưa vấn đề này ra nhưng tôi chưa thấy một báo cáo cụ thể về khoa học là 'có dùng cát biển để làm đường và làm gì hay không'. Nếu trả lời được câu này thì tôi nghĩ nguyên liệu cát sẽ không thiếu", đại biểu nêu quan điểm.

Về khoáng sản trên đất liền, đại biểu nhận định dự trữ rất nhiều nhưng nhiều dự án tồn tại 5-10 năm chỉ vì cơ chế không giải tỏa. "Chỉ có thể khai thác khoáng sản nhanh, gọn, đảm bảo môi trường thì chúng ta mới đạt được nhu cầu kinh tế của đất nước", ông khẳng định và đề nghị Chính phủ tập trung ngân sách.

Phân tích về mỏ sắt Thạch Khê ở Hà Tĩnh, ông Thân nhìn nhận, "hiện nay hàng tỷ đô la nằm trong đấy, mà khai thác thì bỏ lại, đây là ví dụ, còn rất nhiều mỏ khác. Khoa học công nghệ đã rất phát triển, giải quyết vấn đề môi trường hiện nay thế giới đã khắc phục, các nhà khoa học cũng đã chứng minh được. Thế thì tại sao chúng ta lại để những tiềm năng thiên nhiên như thế nằm trong lòng đất chỉ vì việc ảnh hưởng đến môi trường". Ông Thân đề nghị có giải pháp để vừa khai thác, vừa đảm bảo môi trường.

Đề nghị kiểm soát chặt khai thác đất hiếm

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) khẳng định, đất hiếm là nền tảng của bán dẫn, xe điện, quốc phòng, thiết bị y tế và nhiều ngành công nghiệp mũi nhọn. Nữ đại biểu cho rằng, dự thảo luật cần khẳng định nguyên tắc quản lý tài nguyên đất hiếm trên nền tảng khoa học và kiểm soát rủi ro nghiêm ngặt, trong đó yêu cầu về môi trường phải được đặt lên cao nhất.

"Đất hiếm không chỉ là khoáng sản chiến lược mà còn là nhóm tài nguyên có hệ số rủi ro môi trường rất lớn trong toàn bộ chuỗi chuyển tách, đều phát sinh chất phóng xạ tự nhiên... Những quốc gia từng phát triển đất hiếm ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã phải đối mặt với những vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu. Chi phí xử lý và phục hồi môi trường lớn gấp nhiều lần giá trị kinh tế thu được", đại biểu cho rằng đây là bài học đắt giá cho Việt Nam.

Theo bà, chỉ những doanh nghiệp có năng lực công nghệ, năng lực tài chính và hệ thống quản trị môi trường đạt quốc tế mới được phép tham gia khai thác.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh. Ảnh: Quốc hội

Đất hiếm gắn với ngành công nghiệp trọng yếu, có ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng vật liệu công nghệ cao và an ninh năng lượng. Vì vậy, đại biểu khẳng định, mọi dự án thăm dò, khai thác tại những khu vực nhạy cảm đều cần được đánh giá kỹ lưỡng về mặt an ninh.

Theo bà, trước khi trình hồ sơ cấp phép thăm dò, khai thác tại khu vực nhạy cảm thì phải có ý kiến thẩm định của Bộ Quốc phòng, Bộ Công an.

Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) đánh giá, Việt Nam có đất hiếm nhưng không tập trung mà nằm rải rác, thậm chí ở khu dân cư đồng bào dân tộc. Ông đặt vấn đề, việc thăm dò để biết nơi nào có hoặc không có đất hiếm là cực kỳ quan trọng, "nếu có thì khai thác như thế nào?".

Ông cho hay, việc bảo vệ các khoáng sản khác có nhiều cơ chế nhưng với đất hiếm thì rất khó khăn, nếu không quản lý chặt, bảo vệ tốt sẽ dẫn đến khai thác vượt mức, thậm chí người dân cũng khai thác được. Ông đề nghị cơ quan soạn thảo, cơ quan quản lý môi trường quan tâm, quản lý tốt về đất hiếm.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TPHCM) đồng tình việc quy định hoạt động điều tra, đánh giá, thăm dò, khai thác đất hiếm áp dụng như khoáng sản nhóm 1. Ông đề nghị bổ sung rõ cơ chế kiểm soát xuất khẩu và tỷ lệ chế biến sâu tối thiểu trong nước, nhằm bảo đảm đất hiếm thực sự là tài nguyên chiến lược, tránh nguy cơ xuất khẩu thô và lệ thuộc công nghệ nước ngoài.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng. Ảnh: Quốc hội

Đại biểu cho biết, đây là tài nguyên chiến lược đặc biệt nhưng dự thảo chưa quy định cơ chế bảo đảm an toàn môi trường và xử lý chất thải phóng xạ, hóa học, vốn là rủi ro lớn nhất trong chế biến sâu đất hiếm. "Nếu không quản trị môi trường ngay từ luật, nhiều địa phương có thể đối diện ô nhiễm lâu dài như các mỏ đất hiếm trên thế giới từng để lại hệ quả nghiêm trọng", đại biểu phân tích.

Ông Hùng nhận thấy dự thảo chưa làm rõ cơ chế lựa chọn doanh nghiệp thăm dò, khai thác, chế biến đất hiếm dựa trên tiêu chí an ninh công nghệ, năng lực chế biến sâu, năng lực quản trị môi trường, trong khi đây là lĩnh vực nhạy cảm có nguy cơ bị thâu tóm tài nguyên hoặc rò rỉ công nghệ nền. Giống như đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, ông Hùng đề nghị bổ sung quy trình phê duyệt an ninh kinh tế - công nghệ trước khi chuyển giao công nghệ, xuất khẩu sản phẩm chế biến sâu hoặc liên doanh quốc tế.

Trần Thường