Đặc phái viên Lê Văn Hiến với các bà hoàng triều Nguyễn sau ngày độc lập

Ảnh bìa sách "Chuyến công cán đặc biệt" của đồng chí Lê Văn Hiến. Ảnh: Anh Quân

Đầu tháng 12/1945, tròn 3 tháng sau khi đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Hồ Chủ tịch cho gọi ông Lê Văn Hiến, Bộ trưởng Bộ Lao động trong Chính phủ lâm thời lên giao một nhiệm vụ đặc biệt: Làm đặc phái viên của Chính phủ đi các tỉnh và chiến trường Nam bộ và Nam Trung bộ đọc các thư của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Bộ trưởng Bộ Nội vụ, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Võ Nguyên Giáp để úy lạo chiến sĩ và đồng bào quyết tâm chống giặc, bảo vệ đất nước; kiểm tra, chỉnh đốn các cơ quan hành chính địa phương cho được thống nhất, kiểm tra tình hình quân sự… Bởi đây là thời điểm chúng ta xây dựng chính quyền non trẻ ở các địa phương trong thế “thù trong giặc ngoài”, đối phó với quân Tàu Tưởng, chống trả thực dân Pháp quay lại xâm lược vào ngày 23/9/1945 tại Nam Bộ và đang dần đánh chiếm ra vùng Nam Trung Bộ.

Chuyến công cán đặc biệt của Bộ trưởng Lê Văn Hiến kéo dài 2 tháng 18 ngày, từ 5/12/1945 đến ngày 23/2/1946, là ký ức về một hành trình gian nan, đầy hiểm nguy giữa thời điểm “nước sôi lửa bỏng”, “ngàn cân treo sợi tóc” của chính quyền cách mạng Việt Nam ngay sau ngày độc lập.

Bên cạnh đó, Hồ Chủ tịch cũng giao một nhiệm vụ đặc biệt cho đặc phái viên Lê Văn Hiến, thể hiện cách ứng xử nhân văn và tình cảm của Người: Tìm gặp bà Nam Phương gửi lời hỏi thăm của Cụ Hồ, mời bà và các con ra Hà Nội sống chung với ông Vĩnh Thụy lúc đó đang làm cố vấn cho Chính phủ lâm thời; tìm gặp cho được bà Thành Thái và bà Duy Tân để gửi lời hỏi thăm, chúc sức khỏe của Người, thông báo Chính phủ từ nay sẽ trợ cấp cho mỗi bà một số tiền để giúp đỡ trong lúc khó khăn. “Số tiền cụ thể bao nhiêu, chú bàn với các đồng chí trong Ủy ban Trung bộ rồi quyết định. Nếu mỗi bà được 500 đồng thì tốt”, Hồ Chủ tịch dặn dò kỹ lưỡng (theo hồi ký của ông Lê Văn Hiến).

Cuộc gặp không hẹn với bà Từ Cung

Ngày 10/12/1945, sau khi làm việc với Ủy ban Trung bộ và thực hiện nhiệm vụ được giao tại Huế, 9 giờ sáng, ông Lê Văn Hiến cùng với Hải Triều (Nguyễn Khoa Văn) và một người nữa đến cung An Định để gặp bà Nam Phương. Lúc này, sau Cách mạng Tháng Tám, bà Nam Phương cùng các con rời điện Kiến Trung để về cung An Định, ở cùng Hoàng Thái hậu Từ Cung.

Bà Nam Phương ra sân tiếp đón đoàn và mời vào phòng khách - một căn phòng lịch sự, trang hoàng theo kiểu châu Âu. Vừa rót nước mời khách, bà Nam Phương vừa hỏi thăm tình hình sức khỏe của ông Lê Văn Hiến. Ông trả lời và nói tiếp: “Trước khi vào đây, tôi có đến gặp ông Cố vấn và thấy ngài vẫn khỏe mạnh”.

“Khi tôi nói, bà chú ý nghe một cách chăm chú, rồi tự nhiên bà xách ghế đến ngồi gần bên tôi và hình như bà muốn nghe lại lời tôi vừa nói. Tôi ngạc nhiên chưa hiểu ra sao thì rất may, đồng chí Hải Triều nhanh ý lại rỉ tai cho tôi biết bà nặng tai, phải nói to bà mới nghe rõ được”, ông Bộ trưởng nhớ lại.

Sau khi nghe ông Lê Văn Hiến trình bày ủy thác của Hồ Chủ tịch về ý định mời bà và các cháu ra Hà Nội ở cùng Cố vấn để cho gia đình đoàn tụ, vui vẻ hơn, Chính phủ sẽ lo chu tất mọi việc cho ông bà, bà Nam Phương có vẻ đăm chiêu suy nghĩ, thái độ như bàng hoàng, không còn tự nhiên nữa.

Một lúc sau bà mới bắt đầu nói: Tôi xin nhờ ông Bộ trưởng báo cáo với Hồ Chủ tịch, tôi hết sức cảm động và vui sướng được Cụ Chủ tịch gửi lời thăm hỏi sức khỏe mẹ con tôi, tôi xin vô cùng cảm tạ. Còn về ý định của Hồ Chủ tịch đưa mẹ con tôi ra Hà Nội cùng đoàn tụ với ông Cố vấn, tôi xin có ý kiến để trình lại với Cụ Chủ tịch: Hiện nay ông Cố vấn một mình ở Thủ đô Hà Nội, với phong cách và lối sống của ông, Nhà nước chu toàn cho đầy đủ cũng phải tốn kém lắm. Chính phủ vừa mới thành lập, trăm công nghìn việc, phải tốn kém bao nhiêu! Cần tránh những gánh nặng khác. Tôi và bốn con tôi trong này sống cũng tạm đủ. Với cuộc sống bình thường, chúng tôi vẫn có khả năng tự lo liệu cũng được. Nếu mẹ con chúng tôi ra sống chung với ông Cố vấn, Nhà nước phải tốn kém gấp bội, tôi nghĩ làm như vậy là không đúng. Xin Hồ Chủ tịch cứ để mẹ con chúng tôi tạm nương náu trong này, khi nào tình hình nước nhà ổn định và tốt dần lên, bấy giờ sẽ đặt vấn đề đoàn tụ của gia đình chúng tôi cũng chẳng muộn. Nhờ Bộ trưởng thưa lại với Hồ Chủ tịch hộ cho, chúng tôi rất cảm ơn”.

Ghi lại mấy lời trên, ông Lê Văn Hiến suy nghĩ: “Bà Nam Phương thoái thác một cách khéo léo, lịch sự. Tuy thâm tâm của bà ra sao, chưa được biết chắc chắn, nhưng cách lập luận của bà tỏ ra có lý, có nhân hậu”.

Khi ông Lê Văn Hiến và đoàn định đứng dậy cáo từ, thì bà Nam Phương giữ lại và nói: “Mời ông Bộ trưởng nán lại một chốc, tôi sẽ vào thưa với bà Từ Cung, người sẽ vui lòng tiếp ông Bộ trưởng”.

“Trong lúc đang suy nghĩ sẽ tiếp xúc với bà Từ Cung như thế nào đây, thì bà Nam Phương từ nhà trong ra, niềm nở mời chúng tôi vào. Một căn phòng trang hoàng lộng lẫy, trang trí theo kiểu phương Đông, không có xa lông, mà đặt một cái bàn dài, chạm trổ sơn son thiếp vàng, hai bên là hai dãy ghế cũng chạm trổ, bóng nhoáng”, ông Lê Văn Hiến nhớ lại.

Bà Từ Cung từ trong trướng bước ra, lên thẳng một chiếc ghế để sẵn ở giữa, giống như chiếc ngai sơn son thiếp vàng, cả đoàn đứng dậy.

Sau khi ngồi xuống, ông Lê Văn Hiến “lúng túng, ai sẽ bắt đầu câu chuyện đây. Bà Từ Cung chào tôi, hay tôi chào bà trước? Chẳng lẽ tôi chào bà và nói thay mặt Hồ Chủ tịch đến thăm sức khỏe bà Khải Định? Không thể thế được rồi”.

Ngay lúc ấy, bà Nam Phương liền đứng dậy xin phép bà Từ Cung giới thiệu ông Bộ trưởng Bộ Lao động trong Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đi công cán ở miền Nam, ghé thăm gia đình ông Cố vấn và đến chào bà Từ Cung.

Câu chuyện sau đó diễn ra theo nghi thức xã giao ngắn gọn và bà Từ Cung đứng dậy cáo từ, ra lệnh cho bà Nam Phương tiếp tục tiếp đoàn. Câu chuyện cũng tạm đủ, ông Lê Văn Hiến xin tạm biệt. Bà Nam Phương tiễn ra tận ngõ, tỏ ý vui vẻ, hài lòng.

Sau cuộc viếng thăm này, ông Lê Văn Hiến suy nghĩ: “Một vấn đề rất tế nhị mà tôi chưa nghĩ đến. Khi đến gặp bà Nam Phương, tôi không chủ ý gặp bà Khải Định vì một lẽ dễ hiểu là không có nội dung gì để gặp. Một lẽ nữa với danh nghĩa được ủy thác của Hồ Chủ tịch và đại diện Chính phủ, tôi phải thận trọng trong mọi quan hệ, không thể tiếp xúc tràn lan. Nhưng nghĩ lại, nếu tôi gặp bà Nam Phương xong rồi ra về, không một câu hỏi thăm bà mẹ Cố vấn Vĩnh Thụy, mặc dầu bà ở cùng một nhà, thì rõ ràng có chỗ chưa chỉnh lắm, gây thắc mắc đối với bà Từ Cung. Bà Nam Phương đã nắm được tâm lý này, và với bản chất lịch thiệp, nhạy cảm, bà chủ động giữ tôi lại một cách khôn khéo, thân hành tổ chức cuộc gặp gỡ giữa bà Từ Cung và tôi, tuy chỉ có tính chất hoàn toàn xã giao nhưng đối với bà Từ Cung rất có ý nghĩa”.

Đồng chí Lê Văn Hiến. Ảnh: Bảo tàng Đà Nẵng

Ấm lòng chánh phi của hai nhà vua yêu nước

Buổi chiều cùng ngày, đến lượt Bộ trưởng Lê Văn Hiến tiếp bà Thành Thái và bà Duy Tân. Ông bước ra chào hai bà từ ngoài cửa và mời vào phòng khách.

Bộ trưởng nhớ lại: “Hai bà là hai mẫu người, có chỗ giống nhau và có chỗ khác nhau rõ rệt. Giống nhau ở chỗ tư thế đàng hoàng, lịch sự, lễ độ phong kiến, cốt cách của vị chánh phi trước đây. Khác nhau ở chỗ: Bà Thành Thái vào trạc tuổi 60, ăn mặc trang nhã, nói năng lịch thiệp, cốt cách phong kiến nhưng thêm vẻ ngoài tu hành thoát tục, bà đeo chuỗi hạt bồ đề. Còn bà dâu - bà Duy Tân - trạc tuổi trên dưới 40, trang sức giản dị, vẫn còn giữ nét đẹp của thời trẻ, nhưng trông khỏe mạnh, đượm vẻ lam lũ của người thường xuyên lao động”.

Không những vậy, hai bà có hai phong cách, đối xử với nhau cũng cách biệt tôn ti giữa bà mẹ chồng và nàng dâu… Từ đầu đến cuối buổi chuyện, bà Thành Thái tiếp lời hết, bà Duy Tân không nói lời nào, thỉnh thoảng bà hé miệng cười để tỏ ý đồng tình tán thưởng.

Hai bà đều bày tỏ lời cảm ơn Hồ Chủ tịch sau khi ông Lê Văn Hiến chuyển lời hỏi thăm ân cần của Người đối với hai bà và chúc hai bà dồi dào sức khỏe. Sau đó, ông Bộ trưởng nói tiếp: “Người cũng nhắn thêm rằng từ ngày ông Thành Thái và ông Duy Tân vì lòng yêu nước, mong muốn nước nhà tự do, độc lập mà bị thực dân Pháp bắt đưa đi đày nơi xứ lạ, hai bà đều lâm vào cảnh lẻ loi, cô độc hàng mấy chục năm. Chắc hai bà có gặp nhiều khó khăn. Hồ Chủ tịch muốn báo để hai bà biết Chính phủ Việt Nam từ nay sẽ trợ cấp cho hai bà hằng tháng mỗi bà 500 đồng để chi dùng trước thời buổi khó khăn này. Nếu hai bà thấy không gì trở ngại mà vui lòng chấp nhận, tôi sẽ báo cáo với Hồ Chủ tịch để Người hài lòng”. Nghe xong, hai bà tỏ ra vô cùng xúc động.

“Sau phút im lặng, bà Thành Thái, với nét mặc cảm động, bắt đầu nói: Đúng như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nghĩ, từ ngày chồng và con tôi vì lòng mong muốn cho nước nhà độc lập, tự chủ, nên bị Pháp bắt đày nơi quê người đất khách, chúng tôi phải lâm vào cảnh sống lẻ loi, cô đơn, không ai để ý. Ngay trong hoàng tộc, nhiều người cũng sợ phải liên lụy. Bản thân tôi phải nương nhờ cửa Phật lần lữa qua ngày. Không ngờ! Thật là không ngờ! Chính phủ của Chủ tịch Hồ Chí Minh vừa mới thành lập mấy tháng nay, quốc gia đại sự dồn dập, mà Cụ Chủ tịch đã nghĩ ngay đến chúng tôi, gửi lời thăm hỏi ân cần, lại còn gửi tặng cho tôi và dâu tôi, bà Duy Tân, một món trợ cấp hằng tháng rất hậu hỉ. Chúng tôi quả thật đứng trước một bất ngờ rất lớn! Rất cảm kích!”, ông Đặc phái viên ghi lại.

Cuộc tiếp xúc kết thúc. Bà Thành Thái ra về trước. Bà Duy Tân nán lại vài phút.

“Cầm tay tôi, bà khóc nức nở, không nói ra lời. Cuối cùng bà tạm biệt với một câu ngắn gọn và chân thật: “Ý nghĩ của Chủ tịch Hồ Chí Minh đúng quá. Chúng tôi sống lẻ loi, cô đơn. Phải chịu đựng mấy chục năm nay với hoàn cảnh hết sức khó khăn. Chỉ có Hồ Chủ tịch mới nghĩ đến chúng tôi. Xin cảm ơn Hồ Chủ tịch. Cảm ơn Bộ trưởng!”. Cuộc gặp gỡ hai bà Thành Thái và Duy Tân có ý nghĩa rất tốt đẹp, đậm đà tình cảm. Các bà tin tưởng ở Hồ Chủ tịch, tin tưởng ở Chính phủ, không còn sống trong bầu không khí nơm nớp lo âu như trước nay.”, ông Lê Văn Hiến viết trong hồi ký.

Sau khi hoàn thành nhiệm vụ đặc biệt này ở Huế, Bộ trưởng Lê Văn Hiến nhìn nhận: “Cử chỉ rất đẹp của Hồ Chủ tịch đối với gia đình Bảo Đại, với hai bà Thành Thái và Duy Tân, đã đánh tan bầu không khí lo sợ lâu nay. Tin hai bà được trợ cấp của Chính phủ Hồ Chí Minh lan ra rất nhanh chóng, làm cho mọi người hoan hỉ và an tâm. Rõ ràng chính sách, cử chỉ của Hồ Chủ tịch rất có tình có lý, trong sáng, đi sâu vào lòng người, gây nên một hiệu quả chính trị rộng lớn mà mãi sau này vẫn chưa đánh giá hết”.

ANH QUÂN