Cúc Phương - 'Thủ đô bảo tồn' tiên phong, tự cường, khai thác giá trị tổng hợp

Vườn Quốc gia Cúc Phương đã và đang tập trung cao nhất cho việc bảo đảm an ninh rừng.

Trải qua hơn sáu thập kỷ hình thành và phát triển, Cúc Phương không ngừng khẳng định sứ mệnh với danh xưng “thủ đô bảo tồn” của Việt Nam, một “ngôi trường” lớn giữa đại ngàn, hàng năm chuyển tải thông điệp và tình yêu thiên nhiên đến trên 15 vạn du khách có trách nhiệm cả trong nước và quốc tế.

Cúc Phương-Cái nôi của sự đa dạng sinh học

Năm 1962, một sự kiện lịch sử đã đánh dấu bước chuyển mình quan trọng trong công tác bảo tồn thiên nhiên tại Việt Nam: Vườn Quốc gia (VQG) Cúc Phương chính thức được thành lập. Đây không chỉ là vườn quốc gia đầu tiên mà còn là biểu tượng của sự tiên phong, tự cường trong nỗ lực bảo vệ đa dạng sinh học và khai thác bền vững giá trị đa dụng từ rừng.

Nằm cách Hà Nội khoảng 120km về phía Tây Nam, thuộc địa phận ba tỉnh Ninh Bình, Hòa Bình và Thanh Hóa, VQG Cúc Phương sở hữu một hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới ẩm vô cùng phong phú và độc đáo. Với diện tích lên tới hơn 22.408 ha, Cúc Phương là nơi trú ngụ của hàng nghìn loài động, thực vật quý hiếm, trong đó có nhiều loài đặc hữu.

Hệ thực vật của Cúc Phương là một bảo tàng sống với sự hiện diện của hơn 2.234 loài thực vật bậc cao có mạch, thuộc 917 chi và 231 họ. Sự đa dạng về loài thực vật không chỉ góp phần duy trì cân bằng sinh thái mà còn là nguồn gen quý giá cho nghiên cứu khoa học và phát triển dược liệu.

Với môi trường nguyên sinh, Cúc Phương là nơi trú ngụ của hàng nghìn loài động, thực vật quý hiếm, trong đó có nhiều loài đặc hữu.

Ấn tượng hơn, VQG Cúc Phương hiện có 135 loài thú, 336 loài chim, 76 loài bò sát, 46 loài lưỡng cư, 11 loài cá và hàng nghìn loài côn trùng. Nơi đây là mái nhà của nhiều loài động vật quý hiếm đang có nguy cơ tuyệt chủng cao trong Sách Đỏ Việt Nam và thế giới như voọc quần đùi trắng, báo gấm, gấu ngựa và các loài chim như gà lôi lam đuôi trắng.

Sự hiện diện của các loài này không chỉ khẳng định giá trị bảo tồn của Cúc Phương mà còn là minh chứng cho môi trường sống trong lành và khu hệ sinh thái được duy trì một cách bền vững.

Từ nghiên cứu khoa học đến du lịch sinh thái

Không chỉ dừng lại ở vai trò bảo tồn, VQG Cúc Phương đã và đang sử dụng chính những sản phẩm khoa học, cứu hộ bảo tồn làm nền tảng để khai thác dịch vụ giáo dục môi trường, phát huy hiệu quả các giá trị đa dụng của mình, trở thành hình mẫu cho sự phát triển bền vững.

Với hệ sinh thái phong phú, Cúc Phương trở thành một phòng thí nghiệm tự nhiên lý tưởng cho các nhà khoa học trong và ngoài nước. Hàng trăm công trình nghiên cứu về đa dạng sinh học, sinh thái học và các giải pháp bảo tồn đã được thực hiện tại đây. Các công trình khoa học như: Vườn thực vật, các chương trình cứu hộ bảo tồn động vật hoang dã, trung tâm du khách, bảo tàng Cúc Phương trở thành những địa chỉ diễn giải tin cậy, khẳng định mối quan hệ hữu cơ giữa rừng và cuộc sống, là điểm thu hút du khách nhằm nâng cao nhận thức về bảo vệ thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học cho thế hệ trẻ.

Du lịch sinh thái là một trong những giá trị đa dụng được Cúc Phương khai thác hiệu quả, mang lại nguồn thu đáng kể cho công tác bảo tồn và cải thiện đời sống cộng đồng địa phương. Các hoạt động du lịch tại Cúc Phương được thiết kế nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường, đồng thời tối đa hóa lợi ích cho người dân địa phương. Du khách có thể tham gia vào nhiều hoạt động hấp dẫn, đó là: Đi bộ xuyên rừng, xem chim, nghiên cứu côn trùng, khám phá hang động tiền sử, hoặc tham gia chương trình giáo dục môi trường.

Đặc biệt, việc phát triển các dịch vụ lưu trú và ăn uống do cộng đồng địa phương quản lý đã tạo sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm, giúp họ gắn kết hơn với công tác bảo vệ rừng. Mô hình này không chỉ giảm thiểu tình trạng phá rừng mà còn biến người dân thành những "người gác rừng" đích thực, trực tiếp hưởng lợi từ việc bảo tồn.

Vượt qua thách thức, kiến tạo thành tựu

Quá trình phát triển của VQG Cúc Phương không phải lúc nào cũng bằng phẳng. Những thách thức lớn luôn hiện hữu, từ áp lực dân số, nạn săn bắt trộm, khai thác gỗ trái phép cho đến biến đổi khí hậu. Tuy vậy, với tinh thần tiên phong và tự cường, Cúc Phương đã từng bước vượt qua những khó khăn đó.

Ông Nguyễn Văn Chính, Giám đốc VQG Cúc Phương chia sẻ: "Sự tự cường thể hiện rõ nét qua việc Vườn quốc gia đã chủ động bám sát phương án quản lý rừng bền vững của Vườn giai đoạn 2021-2030 để xây dựng các kế hoạch quản lý, triển khai các giải pháp bảo tồn dựa trên năng lực nội tại và sự đầu tư từ ngân sách nhà nước, nguồn hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế". Các chương trình tuần tra rừng, kiểm soát săn bắt, chống khai thác trái phép được thực hiện thường xuyên và hiệu quả. Việc ứng dụng công nghệ hiện đại vào công tác giám sát, quản lý rừng cũng góp phần nâng cao hiệu quả bảo tồn”.

“Một trong những thành tựu nổi bật của Cúc Phương là việc bảo vệ thành công nhiều loài động vật quý hiếm khỏi nguy cơ tuyệt chủng. Các chương trình tái thả động vật về tự nhiên sau khi được cứu hộ và phục hồi sức khỏe đã mang lại hy vọng mới cho nhiều loài. Sự hợp tác chặt chẽ với lực lượng kiểm lâm, công an và chính quyền địa phương đã tạo nên một mạng lưới vững chắc trong việc đấu tranh chống lại các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ rừng. Vườn đã và đang tập trung cao nhất cho việc bảo đảm an ninh rừng để cố gắng sớm thiết lập khu hệ ổn định trước khi tái hoang dã lại rừng Cúc Phương một số loài động vật quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng”- Giám đốc Vườn Quốc gia Cúc Phương nhấn mạnh.

Nhiều sản phẩm khoa học, cứu hộ bảo tồn làm nền tảng giáo dục môi trường để khai thác du lịch.

Hướng tới phát triển bền vững và hội nhập quốc tế

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp, VQG Cúc Phương tiếp tục đặt ra những mục tiêu cao hơn cho tương lai. Đó là không ngừng nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn đa dạng sinh học, đặc biệt là các loài nguy cấp, quý hiếm; đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, ứng dụng công nghệ mới vào quản lý và bảo tồn; lấy bảo tồn làm nền tảng phát triển du lịch sinh thái theo hướng chuyên nghiệp, bền vững, gắn kết chặt chẽ với cộng đồng địa phương.

Việc thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật Việt Nam và thực hiện có trách nhiệm các cam kết quốc tế về bảo tồn, cùng với đó là học tập kinh nghiệm từ các vườn quốc gia tiêu biểu trên thế giới sẽ là chìa khóa để Cúc Phương nâng cao vị thế của mình.

"Cúc Phương không chỉ là một khu rừng đặc dụng đơn thuần, mà còn là một câu chuyện về sự tiên phong, tự cường và khát vọng bảo tồn thiên nhiên của người Việt Nam. Từ những ngày đầu thành lập đầy gian khó cho đến vị thế hiện tại, Cúc Phương đã chứng minh rằng việc bảo vệ đa dạng sinh học không chỉ là trách nhiệm mà còn là con đường dẫn đến sự phát triển bền vững, mang lại lợi ích cho cả con người và thiên nhiên. Với những giá trị tích cực và tiềm năng phát triển to lớn, Cúc Phương chắc chắn sẽ tiếp tục là niềm tự hào của Việt Nam, một biểu tượng xanh vĩnh cửu giữa lòng đất mẹ" - ông Nguyễn Văn Chính chia sẻ.

Ngày 12 tháng 6 năm 2025, VQG Cúc Phương tổ chức Đại hội Đảng bộ Vườn nhiệm kỳ 2025-2030, đánh giá những kết quả đạt được trong nhiệm kỳ qua và đề ra phương hướng trong nhiệm kỳ tới. Đại hội cũng một lần nữa khẳng định chủ trương, chiến lược mà Đảng ủy, Ban lãnh đạo Vườn đã lựa chọn trong công cuộc tiếp tục xây dựng, đổi mới và khẳng định vị thế bảo tồn Việt Nam với quốc tế.

Nguyễn Minh-Hồng Hải