Cú hích để doanh nghiệp Nhà nước bứt phá, làm chủ công nghệ chiến lược

Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới bước vào giai đoạn chuyển đổi sâu rộng, Việt Nam đang đối mặt với yêu cầu cấp thiết: tạo ra những đột phá về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (KHCN, ĐMST). Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển KHCN, ĐMST và chuyển đổi số quốc gia và dự thảo Luật KHCN và ĐMST đang cùng lúc mở ra cánh cửa cho một chuyển động lớn, đặc biệt trong khối DNNN - vốn có nhiều tiềm lực mạnh mẽ để trở thành chủ công trong đầu tư KHCN, nếu được tháo gỡ và trao quyền một cách đầy đủ.

PGS.TS Lê Bộ Lĩnh - nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội đánh giá cao tinh thần tiên phong của Nghị quyết 57 khi lần đầu tiên một văn kiện Trung ương nhấn mạnh yêu cầu “chấp nhận rủi ro, đầu tư mạo hiểm và độ trễ” trong nghiên cứu KHCN và ĐMST. Ông cho rằng, đây là cú hích chiến lược, góp phần thay đổi tư duy quản lý và hoàn thiện khung pháp lý cho toàn bộ hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia.

Trước đây, rủi ro trong đầu tư công nghệ thường bị xem là điều cần tránh bằng mọi giá, đặc biệt trong các DNNN - vốn chịu sự giám sát chặt chẽ về sử dụng vốn nhà nước. Quan điểm này khiến nhiều cán bộ quản lý e ngại đổi mới, sợ thất bại sẽ dẫn tới kiểm điểm, truy cứu trách nhiệm. Nhưng trong môi trường đổi mới thực sự, thất bại là một phần tất yếu của thành công. Việc chấp nhận rủi ro kèm với cơ chế quản trị phù hợp sẽ tạo ra không gian cho những đột phá công nghệ chiến lược.

Dự thảo Luật KHCN, ĐMST đang tích cực thể chế hóa tinh thần đó bằng việc đề xuất các quy định bảo vệ cán bộ, tổ chức tham gia các dự án đổi mới có tính chất thử nghiệm. Luật sẽ phân định rõ rủi ro khách quan trong quá trình nghiên cứu với rủi ro xuất phát từ các quyết định chủ quan, thiếu trách nhiệm. Đây chính là điểm mấu chốt để tạo ra “vùng an toàn pháp lý” cho hoạt động đổi mới sáng tạo.

Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt, việc Việt Nam chuyển dịch từ "sử dụng công nghệ lõi" sang "làm chủ công nghệ chiến lược" không chỉ là một bước tiến mang tính đột phá, mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược dài hạn trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Điều này đặc biệt quan trọng đối với DNNN - vốn đóng vai trò then chốt trong nền kinh tế. Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, PGS. TS Lê Bộ Lĩnh cho rằng cần có những cơ chế đồng bộ và mạnh mẽ, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính, nhân lực, hợp tác và quản lý.

Chấp nhận rủi ro không đồng nghĩa với buông lỏng quản lý. Ngược lại, theo PGS. TS Lê Bộ Lĩnh, điều cốt yếu là cần xây dựng hệ thống quản trị rủi ro bài bản trong DNNN. Dự thảo Luật KHCN, ĐMST cần cụ thể hóa quy trình đánh giá, giám sát và báo cáo rủi ro trong toàn bộ vòng đời dự án, từ khâu đề xuất ý tưởng đến triển khai thực tế.

Việc xác lập quy trình này giúp các nhà quản lý có công cụ để kiểm soát hiệu quả, không bị động khi phát sinh tình huống bất lợi. Đồng thời, hệ thống đánh giá định kỳ cũng tạo điều kiện để rút kinh nghiệm từ thất bại, từ đó có những điều chỉnh kịp thời.

Trên thực tế, nhiều quốc gia đã thành công trong việc thể chế hóa quản trị rủi ro trong KHCN như một phần quan trọng trong hệ thống đổi mới quốc gia. Đây là bài học kinh nghiệm quan trọng mà Việt Nam có thể tham khảo trong quá trình hoàn thiện khung pháp lý, đặc biệt là Luật KHCN, ĐMST, ông Lĩnh gợi ý.

Khác với các khoản đầu tư ngắn hạn, các dự án nghiên cứu KHCN thường cần nguồn vốn dài hạn, rủi ro cao và có độ trễ lớn. Do vậy, việc áp dụng các cơ chế tài chính đặc thù là điều kiện thiết yếu để thúc đẩy đổi mới sáng tạo. PGS.TS Lê Bộ Lĩnh đề xuất rằng, Luật KHCN, ĐMST cần cho phép DNNN thành lập hoặc tham gia các quỹ đầu tư mạo hiểm, sử dụng linh hoạt các nguồn lực tài chính trong phạm vi pháp luật cho phép.

Quan trọng hơn, tiêu chí đánh giá các dự án KHCN cũng cần thay đổi. Thay vì chỉ chú trọng hiệu quả tài chính ngắn hạn, cần tính đến yếu tố tác động lâu dài, hiệu quả lan tỏa và mức độ tiên phong về công nghệ.

Để DNNN có thể "làm chủ công nghệ chiến lược", việc thiết lập cơ chế tài chính đặc thù và các ưu đãi vượt trội là yếu tố then chốt. Trong đó, cơ chế đầu tư mạo hiểm và chia sẻ rủi ro sẽ khuyến khích DNNN tích cực tham gia vào các dự án công nghệ mang tính đột phá.

Đề xuất của PGS.TS Lê Bộ Lĩnh cũng là mong mỏi của nhiều DNNN chủ lực trong các lĩnh vực trọng yếu. Từ tinh thần đổi mới của Nghị quyết 57-NQ/TW và dự thảo Luật KHCN, ĐMST, các DNNN đảm nhiệm các dự án trọng điểm quốc gia cũng kiến nghị cho phép ghi nhận "chi phí đổi mới sáng tạo thất bại, dự án không thành công" vào chi phí sản xuất kinh doanh và được loại trừ khỏi tiêu chí đánh giá xếp loại doanh nghiệp hàng năm theo Luật Quản lý và Đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp.

Nghị quyết 57-NQ/TW và dự thảo Luật KH&CN, ĐMST không chỉ mở ra một chương mới trong tư duy quản lý và phát triển KHCN, mà còn đánh thức một tiềm năng lớn trong khối DNNN. Nếu được thể chế hóa kịp thời và đồng bộ, các nội dung đột phá như chấp nhận rủi ro, quản trị đổi mới, cơ chế tài chính linh hoạt và thúc đẩy văn hóa học hỏi từ thất bại sẽ tạo ra lực đẩy mạnh mẽ cho nền kinh tế tri thức. Trong kỷ nguyên chuyển đổi số và cạnh tranh toàn cầu, đây chính là điều kiện tiên quyết để Việt Nam không chỉ theo kịp mà còn có thể vươn lên dẫn đầu trong một số lĩnh vực công nghệ chiến lược.

“Một trong những điểm nhấn quan trọng của Nghị quyết 57 là nhấn mạnh vai trò của văn hóa học hỏi từ thất bại. Thực tế, không có đổi mới nào thành công ngay từ lần đầu tiên. Các DNNN cần được khuyến khích chia sẻ bài học, công khai những dự án chưa thành công để toàn hệ thống cùng học hỏi. Thay vì xử lý trách nhiệm một cách cứng nhắc, nên đánh giá kết quả đổi mới bằng tinh thần tiến bộ. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh DNNN đang giữ vai trò nòng cốt trong một số lĩnh vực công nghệ chiến lược như năng lượng, hạ tầng, quốc phòng - an ninh, công nghệ sinh học, hạ tầng số... Nếu không xây dựng được một môi trường chấp nhận sai lầm và học hỏi từ đó, DNNN sẽ rất khó có thể đảm đương sứ mệnh mở đường trong các lĩnh vực này. Thúc đẩy văn hóa "học từ thất bại" chính là nền tảng cho đổi mới sáng tạo”, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh chia sẻ.

Phương Thảo