Con rắn trong lời ăn tiếng nói gian

Minh họa: ĐẶNG THỊ THỌ

Trong kho tàng tục ngữ, ca dao và dân ca, hình ảnh con rắn xuất hiện phong phú, phản ánh những quan niệm, triết lý sống và cảm xúc của người dân Việt Nam qua nhiều thế hệ. Cùng với đó, rắn cũng được nhắc đến trong các câu chuyện truyền thuyết, tín ngưỡng, biểu trưng cho cả hai mặt đối lập: thiện - ác, tốt - xấu, linh thiêng - nguy hiểm. Rắn là con vật mang tính biểu tượng đa diện: là đại diện cho sự khôn ngoan, linh hoạt và uyển chuyển, là dấu hiệu của nguy hiểm, cảnh giác với hiểm họa rình rập và còn là hiện thân của sự lột xác, đổi mới và thích nghi trong cuộc sống.

Con rắn trong tâm thức người Việt

Trong văn hóa dân gian Việt Nam, rắn thường được xem là một sinh vật linh thiêng, gắn liền với các yếu tố tự nhiên như nước và đất. Nhiều vùng miền thờ thần rắn, coi rắn là hiện thân của các vị thần bảo vệ mùa màng, nguồn nước, và sự sống.

Trong một số tín ngưỡng bản địa, thần rắn thường xuất hiện dưới hình hài của một loài rắn khổng lồ, có khả năng biến hóa và mang lại phước lành. Ở các lễ hội truyền thống, rắn được nhắc đến trong các nghi thức cầu mùa, cầu mưa, hay bảo vệ khỏi thiên tai.

Rắn còn biểu tượng cho sự linh hoạt và thông minh. Hình dáng uyển chuyển của rắn gợi lên ý niệm về sự mềm dẻo, thích nghi với hoàn cảnh. Người Việt, đặc biệt trong lao động và sinh hoạt, thường học hỏi từ sự khéo léo, nhanh nhẹn của loài vật này để vượt qua khó khăn trong cuộc sống.

Tuy nhiên, bên cạnh sự tôn trọng, rắn cũng gợi lên sự e ngại bởi tính nguy hiểm, sự bí ẩn, và khả năng tấn công bất ngờ. Điều này phản ánh hai mặt đối lập của loài rắn trong tâm thức người Việt: vừa kính sợ, vừa dè chừng.

Rắn trong tục ngữ, ca dao

Tục ngữ Việt Nam sử dụng hình ảnh rắn để diễn đạt những bài học sâu sắc về đời sống, quan hệ con người, và triết lý dân gian.

Khi “Rắn mất đầu”, sự hỗn loạn, mất phương hướng vì thiếu người lãnh đạo lập tức xảy ra nhưng rồi “Rắn đổ lột” thì lại chỉ sự thay đổi, lột xác để phát triển; như một bài học về sự thích nghi và làm mới bản thân để vượt qua nghịch cảnh. Và rồi, dù ở độ tuổi hay hoàn cảnh nào, con người vẫn có thể thay đổi và tiến bộ: “Rắn già rắn lột”.

Từ ngàn xưa đến bây giờ, con người luôn ghét thói phản trắc nên con rắn lại phải mang tiếng xấu để chỉ sự phản bội, nhắc ta nhớ rằng đừng bao giờ “Nuôi ong tay áo, nuôi rắn cắn gà nhà” và sâu xa hơn, đó còn là lời cảnh báo về việc tin tưởng nhầm người.

Nếu trong tục ngữ, rắn được mượn để gởi những bài học làm người thì trong ca dao, hình ảnh con rắn xuất hiện trong nhiều bối cảnh, từ những câu chuyện tình cảm đến lời nhắc nhở về đạo đức, cách đối nhân xử thế.

Hình ảnh rắn lột xác lại được tiếp nối như lời nhắn nhủ về sự kiên trì và chấp nhận khó khăn của con người để vươn lên: “Rắn già thì rắn chịu lột/ Người khó thì người chịu gian nan”. Lúc khác, con rắn lại trở về với đúng “bản chất” của nó, là ẩn dụ cho những kẻ mưu mô, không ngay thẳng: “Con rắn quanh quất bụi tre/ Người gian quanh quất ngoài hè bước vô”.

Với những sắc thái đa dạng, rắn trong văn học dân gian không chỉ phản ánh mối quan hệ giữa con người và tự nhiên mà còn thể hiện tâm hồn sâu sắc, phong phú của dân tộc Việt Nam qua ngôn ngữ và văn hóa dân gian.

THẾ DŨNG