Cơ hội khôi phục lòng tin

Quang cảnh Hội nghị lần thứ 30 Các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP30) tại Belem, Brazil. Ảnh: THX/TTXVN

Hội nghị lần thứ 30 các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP30) diễn ra tại Belém, Brazil, mang theo kỳ vọng về một bước ngoặt mới trong thực hiện các mục tiêu giảm phát thải và chuyển đổi năng lượng. Nhưng đằng sau những cuộc thảo luận đầy tinh thần xây dựng là một thực tế khó né tránh: niềm tin giữa các nước Bắc và Nam toàn cầu đang suy giảm rõ rệt. Khi lời hứa không theo kịp hành động, kỳ vọng của các nước Nam toàn cầu và trách nhiệm của các nước Bắc toàn cầu không còn hòa nhịp, trở thành thách thức chủ yếu mà COP30 buộc phải đối diện.

Khoảng trống chính trị

Địa điểm được chọn tổ chức hội nghị COP30 là Belém, cửa ngõ của rừng nhiệt đới Amazon, cho thấy tầm quan trọng của các vấn đề bảo vệ môi trường và cộng đồng bản địa trong mối quan tâm toàn cầu về khí hậu. Lần đầu tiên sau 30 năm, Mỹ không cử đại diện cấp cao tới hội nghị thượng đỉnh về khí hậu của Liên hợp quốc, tạo khoảng trống đáng kể trong các cuộc thảo luận. Nền kinh tế phát thải hàng đầu thế giới thiếu đại diện không chỉ là sự thiếu hụt về nghi thức ngoại giao, mà trực tiếp làm xói mòn niềm tin của những quốc gia đang chịu tổn thất bởi khí hậu. Các nhà ngoại giao lo ngại rằng nếu không có Mỹ, những cam kết khí hậu sẽ kém tham vọng và thực chất hơn, và điều này có thể khuyến khích sự tự mãn hoặc giảm trách nhiệm giải trình giữa các quốc gia khác, làm loãng những mục tiêu về giảm phát thải và tài chính.

Tờ The Washington Post gọi sự vắng mặt của Mỹ là “khoảng trống chính trị khiến tiến trình toàn cầu thêm mong manh”. Trong khi đó, một nhà ngoại giao châu Âu được Politico trích lời cho rằng: “Đây không chỉ là sự vắng mặt của một quốc gia. Đây là sự vắng mặt của một phần niềm tin”. Còn theo Reuters, động thái của Mỹ và các doanh nghiệp lớn khiến nhiều đại diện Nam toàn cầu lo ngại về khả năng huy động vốn quốc tế và giảm sức ép chính trị buộc các nhà tài trợ phải chuyển “lời hứa” thành “dòng tiền” thực sự.

Một vấn đề nữa gây mất lòng tin là thực hiện cam kết. Trong nhiều kỳ COP trước, các nền kinh tế phát triển liên tục đưa ra những cam kết “mạnh miệng”- từ mục tiêu giảm phát thải đến hỗ trợ tài chính cho những nước nghèo. Một lời hứa nổi bật là mục tiêu huy động 100 tỷ USD mỗi năm cho các quốc gia đang phát triển chống biến đổi khí hậu, lẽ ra phải đạt được vào năm 2020. Tuy nhiên, mục tiêu này bị trì hoãn và chỉ chính thức được báo cáo vượt qua vào năm 2022, đạt 116 tỷ USD. Đáng chú ý, con số này vướng phải tranh cãi về cách tính và giá trị thực tế của khoản tài trợ, đặc biệt là các khoản viện trợ không hoàn lại, được ước tính thấp hơn nhiều, chỉ gần 28 - 35 tỷ USD vào năm 2022. Điều này làm giảm tác động thực tế của việc hỗ trợ.

Ngoài ra, thủ tục để tiếp cận các quỹ khí hậu vẫn rất phức tạp đối với nhiều quốc gia nghèo, khiến vốn cam kết khó đến được dự án nhỏ hoặc cộng đồng bản địa. Thêm vào đó, nhu cầu thực tế để thích ứng và giảm thiểu tác động khí hậu là rất lớn. Các báo cáo gần đây ước tính chi phí thích ứng với biến đổi khí hậu của các nước đang phát triển cần lên tới 310 - 365 tỷ USD/năm vào 2035, trong khi nguồn tài trợ công quốc tế thực tế chỉ ở mức vài chục tỷ USD mỗi năm - một khoảng cách rất lớn giữa nhu cầu và khả năng. Sự phụ thuộc vào việc huy động vốn tư nhân thay vì tài trợ công, dựa trên viện trợ, được cho là có nguy cơ làm trầm trọng thêm nợ nần và tình trạng bất bình đẳng.

Một phần quan trọng trong các cam kết khí hậu là chuyển giao công nghệ xanh, giúp các nước đang phát triển xây dựng năng lực tự giảm phát thải hoặc thích ứng. Tuy nhiên, tiến độ thực tế chuyển giao công nghệ gặp nhiều rào cản: công nghệ thường không đến đúng nơi cần nhất, chi phí bản quyền cao, hoặc các sáng kiến công nghệ bị chia rẽ theo vùng. Hơn nữa, nhiều cam kết chuyển giao công nghệ mang tính “tuyên bố chính trị” hơn là cam kết tài chính mạnh mẽ, dẫn đến triển khai chậm hoặc đóng băng ở giai đoạn thực thi.

"Thực thi và thực thi"

Thực tế nêu trên buộc chương trình nghị sự của COP30 phải tập trung vào các kế hoạch hành động có thể đo lường được. Chẳng hạn, Kế hoạch Tăng tốc Giải pháp (PAS) của Brazil đặt mục tiêu có hơn 100 kế hoạch hành động khí hậu quốc gia bao gồm quản trị đa cấp vào năm 2028. Hội nghị cũng thúc đẩy việc chuyển đổi từ lời nói sang hành động, như kế hoạch triển khai cụ thể cho khoản tài trợ 300 tỷ USD ban đầu và thông qua 100 chỉ số toàn cầu để theo dõi tiến độ thích ứng, giúp các chính sách trở nên minh bạch và hiệu quả hơn. Các sáng kiến cấp địa phương khác như Chương trình Beat the Heat và Tropical Forest Forever Facility cũng được kỳ vọng tạo ra các giải pháp sáng tạo và khả thi.

Ngoài ra, sự vắng mặt của Mỹ cũng mở ra cơ hội cho các bên khác, như nước chủ nhà Brazil và Liên minh châu Âu (EU), khẳng định vai trò lãnh đạo. Các cơ chế cụ thể như Quỹ Rừng Nhiệt đới Mãi mãi (TFFF) của Brazil và các sáng kiến như Liên minh CHAMP (cho quản trị đa cấp) nổi lên như những động lực thay thế cho hành động khí hậu ngoài cấp chính phủ quốc gia.

Mặc dù có các kế hoạch hành động, rào cản lớn nhất vẫn là tính khả dụng của tài chính. Sự thiếu hụt tài chính (chỉ đạt 69 tỷ USD trong giai đoạn 2021-2022) so với nhu cầu thực tế đã làm lộ rõ bài toán thực tế: lấy đâu ra nguồn lực để các nước đang phát triển có thể thích ứng với biến đổi khí hậu đang diễn ra từng ngày?

Ngay tại buổi khai mạc COP30, Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres đã thẳng thắn tuyên bố: "Đây không còn là thời gian cho các cuộc đàm phán. Đây là thời gian để thực thi, thực thi và thực thi".

Các chuyên gia cảnh báo rằng nếu không có sự thực hiện cụ thể và thực chất, chu kỳ mất lòng tin sẽ tiếp tục kéo dài, gây nguy hiểm cho các mục tiêu khí hậu toàn cầu. Tái thiết lòng tin giữa các nước Bắc và Nam toàn cầu không chỉ là vấn đề ngoại giao mà là điều kiện tiên quyết để chuyển đổi từ các mục tiêu xa vời sang hành động thực tế và bền vững nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu.

Hội nghị COP30 đánh dấu một thập kỷ kể từ khi thế giới đồng thuận tại COP21 Paris năm 2015. Nhưng đồ thị phát thải vẫn đi lên, và mức tăng nhiệt độ toàn cầu 1,5°C đang trở thành giới hạn mờ dần, tương tự như niềm tin của các nước Nam toàn cầu vào những cam kết hỗ trợ hoành tráng từ các nước phát triển.

Niềm tin bị tổn thương khiến các nước đang phát triển kêu gọi cơ chế tài chính mới minh bạch và mang tính ràng buộc hơn. Họ yêu cầu các khoản hỗ trợ cần phải là trợ cấp hơn là những khoản vay, và quá trình giải ngân phải đơn giản để có thể tiếp cận được đến các cộng đồng đang chịu tác động trực tiếp. Nếu những yêu cầu này không được đáp ứng, nhiều nước dễ bị tổn thương có thể tiếp tục mất niềm tin vào hệ thống quốc tế - và COP30 sẽ trở thành một kỳ hội nghị đầy cam kết, nhưng thiếu sức mạnh thực thi.

COP30 là một cơ hội để khôi phục lòng tin bị xói mòn, nhưng không phải là lời đảm bảo. Muốn phục hồi niềm tin Bắc - Nam toàn cầu, các điều kiện cần được thỏa mãn đồng thời. Nếu không, lịch sử sẽ lại ghi thêm một kỳ COP nữa với nhiều lời hứa nhưng ít hành động thực tế.

Minh Trang (TTXVN)