Chuyện những người soi… sâm!

Nghề lạ trên đỉnh Ngọc Linh

Từ “bài thuốc giấu” của đồng bào Xê Đăng, sâm Ngọc Linh (Nam Trà My, Quảng Nam) và một phần Kon Tum bây giờ đã trở mình thành quốc bảo. Khi giá sâm thật đẩy lên cao ngất ngưởng trên thị trường thì nạn sâm giả cũng ngày càng tràn lan, với đủ chiêu trà trộn khiến người tiêu dùng như lạc vào mê trận giữa thật giả lẫn lộn, danh tiếng của loại sâm này cũng bị ảnh hưởng không ít. Hằng tháng, hằng năm Nam Trà My lại tổ chức những phiên chợ sâm, những lễ hội sâm. Ai đi lên vùng sâm, qua xã Trà Mai đều sẽ thấy. Thứ hàng xa xỉ ấy được người dân Xê Đăng, người trồng sâm trưng ra một lần, có những phiên chợ giá trị được cả vài chục tỉ đồng.

Hồ Văn Dang là thành viên tổ kiểm định tại các phiên chợ sâm Ngọc Linh.

Cách đây tầm mươi năm, khi sâm Ngọc Linh mới bắt đầu được biết đến rộng rãi, và khái niệm về máy kiểm định còn xa lạ, thì chỉ có những người ăn ngủ cùng sâm, hết lòng với sâm này mới có thể nhìn rõ được để tránh cho người mua những mê lầm. Những phiên chợ sâm mỗi tháng có khi có cả tạ sâm tươi được đưa đến, máy kiểm định chưa có, trong khi một kg sâm Ngọc Linh lên đến vài trăm triệu, có khi cả tỉ đồng, trong khi người mua đến từ khắp nơi, kinh nghiệm dẫu có thì cũng èo uột chắp vá, lấy gì mà tự tin xuống tiền? Vậy, đành cậy nhờ kinh nghiệm của các “cao thủ” trong nghề dùng “nhãn thần” nhìn rõ hình tướng hư - thật đó. Những người soi sâm với chừng đấy yếu tố, lại được chính quyền “bảo lãnh” đủ để trở thành “kiểm định viên” sâm Ngọc Linh. Điều đó được chứng thực suốt mấy năm qua. Khi hàng loạt củ, quả, lá sâm giả hay không đạt chuẩn đã bị soi một cách kỹ càng, để rồi giá trị thật của sâm Ngọc Linh được bảo vệ, không chỉ cho người bán, người mua mà cho cả giá trị của một xứ sở.

Mỗi lần tổ chức phiên chợ, hay lễ hội sâm Ngọc Linh, người đổ về như trẩy hội, từng gùi sâm được đồng bào vùng cao đưa xuống chợ bán, náo nhiệt vô cùng. Nhưng, ít người để ý, ở một góc ngay cửa ra vào chợ, những thành viên trong tổ thẩm định mướt mồ hôi săm soi từng củ sâm. Tổ kiểm định sâm tại phiên chợ sâm Ngọc Linh hiện nay gồm 5 người, trong đó có Hồ Văn Dang, Phó Chủ tịch UBND xã Trà Linh. Là cán bộ xã người Xơ Đăng bản địa, trẻ tuổi, nhiệt tình, lương thiện và có nhiều kinh nghiệm đánh giá sâm Ngọc Linh. Từ sáng sớm cho đến chiều tà, những củ sâm cứ luân phiên nhau đặt trên chiếc bàn nhỏ ở cổng chính, nơi anh Dang đứng. Nhìn một lượt, anh lại bốc từng củ ngắm nghía tỉ mỉ, đặt trở lại vào rổ cẩn thận. Thi thoảng, anh đưa lên mũi ngửi hoặc bứt vài cọng rễ đưa vào miệng nhai. Củ nào anh gật, sẽ được để qua một bên, vào chợ. Cứ như vậy, không củ nào bị bỏ sót.

Mặc dù kiểm định sâm chủ yếu bằng phương pháp so sánh, rồi loại trừ. Nghe có vẻ thủ công, nhưng lại rất quan trọng và thường khá chuẩn bởi kinh nghiệm nhiều năm với sâm. “Hiện tại, chúng tôi có thể kiểm định chắc chắn chất lượng của khoảng 80% những lô sâm được đưa vào phiên chợ. Số còn lại, khi không chắc chắn thì đưa đi kiểm định bằng máy. Chỉ cần có 1% không chắc chắn thì cũng không được đưa vào phiên chợ để giao dịch, tránh cho người mua có thể bị mua phải hàng giả!”, anh Dang chia sẻ.

Với anh và những người soi sâm khác, nhìn vỏ của củ vàng nhạt, tươi mọng, mắt nằm so le hai bên là coi như qua vòng 1. Củ nào thấy nghi thì mới ngửi, kiểm tra. Bởi sâm Ngọc Linh có mùi thơm đặc trưng, các loại sâm khác thì không có mùi hoặc mùi khét, hạt sâm cũng vậy. Đối với sâm Ngọc Linh, các mắt trên củ thường nằm so le nhau chứ không thẳng như các loại sâm khác. Mặc dù là sâm bản địa, nhưng nếu được trồng ở các thôn, xã khác nhau thì màu sắc củ sâm cũng có điểm khác, do yếu tố đất trồng. Về màu sắc, phần củ nằm trên mặt đất thường có màu xanh rêu, còn phần nằm dưới đất thì có màu mỡ gà. Ngoài ra, thân và rễ cây sâm Ngọc Linh có độ dẻo, lá tròn hơn các loại khác, răng cưa ở mép lá nhỏ, cạn. Đây là cách cơ bản đầu tiên để phân biệt sâm Ngọc Linh thật hay giả. Sâm Lai Châu hay củ tam thất khác xa mấy củ sâm này. Chưa kể, nếu cắt ra, ruột sâm Ngọc Linh cũng sẽ khác, anh Dang khẳng định chắc nịch như thế.

Với người soi sâm, không chỉ cần kinh nghiệm mà còn cần đạo đức, bởi với giá trị mà sâm Ngọc Linh mang lại thì luôn có những cám dỗ chực chờ.

Đó là với anh Dang và những người soi sâm kinh nghiệm đầy mình mới có thể thấy, còn với khách hàng, những người từ đồng bằng thì làm sao biết cụ thể được. Ngay cả với bà con trên Trà Linh - nơi trồng sâm - có khi còn không phân biệt được, tại họ chưa ra ngoài vùng trồng của mình, cũng không nghĩ sẽ có nhiều loại sâm giống sâm Ngọc Linh đến vậy. Một củ sâm với thân và lá, nhiều người hồ như chẳng có chút rung cảm nào với chúng, vậy mà Hồ Văn Dang rất nâng niu. Cũng phải thôi, đó là quốc bảo, là mạch sống của cư dân miền sương lạnh này nghìn đời qua. Dông dài thế, để biết rằng công việc thẩm định sâm rất khó khăn khi không có sự can thiệp của máy móc hiện đại. Tuy nhiên, trải qua nhiều năm của những phiên chợ sâm được tổ chức, chưa thấy có khách nào phản ánh mua phải sâm giả.

Giữ gìn “quốc bảo”

Thoạt đầu, tổ kiểm định đi vào hoạt động, cũng không ít hoài nghi về hiệu quả cũng như tính xác thực. Nhưng, qua vài lần phát hiện được sâm giả, rồi hạt giả..., tổ kiểm định mới có được niềm tin từ người tiêu dùng. Những người đầu tiên soi sâm là những người có kinh nghiệm nhiều nhất, như già Hồ Văn Du, một trong những người có kinh nghiệm lâu năm nhất trong việc trồng sâm ở Nam Trà My, hay ông Bùi Văn Phái, nguyên Giám đốc Sở Y tế tỉnh Quảng Nam và là một trong những người góp công đưa cây sâm Ngọc Linh trở thành phổ biến... Tổ thẩm định sâm Ngọc Linh của Nam Trà My ra đời từ năm 2017 với những người như thế. Bây giờ, lớp kế cận như Hồ Văn Dang đã có khoảng 5 năm tham gia thẩm định.

Phủi đi lớp mùn đất còn sót lại trong đám rễ, anh Dang cẩn thận kiểm tra từng chút một rồi gật đầu tấm tắc. Có lẽ anh đã thấy được trong đó là một cực phẩm của sâm Ngọc Linh. Thời buổi sâm giả tràn lan, khách hàng thì ngày càng khó tính nên việc kiểm định sâm cũng phải thật chỉn chu. Điều đó anh có bởi sự thôi thúc mãnh liệt của một người con Xê Đăng có trách nhiệm giữ gìn thương hiệu “cây thuốc giấu” của cha ông mình. Vì mình làm bằng cái tâm. Củ nào mình chắc thì mới đưa vào chợ, không đạt thì mình trả ra. Nói ra nói vào thì mình lấy mẫu gửi kiểm định. Một phần, anh và bà con đồng bào cũng trồng sâm mà, mình không kiểm định, sau có chuyện gì, mình cũng là người chịu thiệt từ việc mất thương hiệu, anh mộc mạc kể như thế. Hồ Văn Dang cũng đau đáu chuyện giữ gìn sâm quý trước bối cảnh nạn sâm giả tràn lan.

Người Xơ Đăng vốn rất tự hào vì sở hữu cây thuốc quý, nên họ trồng bằng mồ hôi, bằng tâm huyết, bảo vệ sâm bằng cả máu và nước mắt. Nhiều xã như Trà Linh, Trà Nam, Trà Cang nhờ cây sâm mới thoát nghèo, nên họ không màng “một vốn bốn lời”, chỉ chú tâm vun trồng những cây sâm gốc. Khắp vùng sâm này, người như Hồ Văn Dang chỉ đếm trên đầu ngón tay, bởi anh được mệnh danh là “cao thủ soi sâm”. Nhờ lớn lên với rừng, với người cha cả đời trồng sâm, anh học hỏi được nhiều điều từ thân sinh. Từ nhỏ đã theo cha đi kiếm sâm tự nhiên trong rừng, rồi tự tay trồng và chăm sóc cho hàng ngàn cây sâm nên anh chỉ cần nhìn qua là có thể phân biệt sâm đó được trồng ở thôn nào, xã nào, nên chưa bao giờ thẩm định sai. Do vậy, việc làm kiểm định viên cũng là cách để anh bảo vệ cây sâm của đồng bào mình.

Nơi mà máy móc ít khi hiện diện, khi lời nói của một người trở thành bàn cân trong giao thương thì những người làm công việc soi sâm như Hồ Văn Dang không chỉ cần kinh nghiệm, mà còn cần cái tâm và đạo đức. Bởi, với giá trị mà sâm Ngọc Linh mang lại thì những cám dỗ luôn trực chờ. Nhưng, nếu đủ bản lĩnh và trách nhiệm với cây sâm, với đồng bào, mọi chuyện sẽ đi đúng hướng; một lời nói, mỗi cái gật đầu khi kiểm tra sâm mới có trọng lượng và mang tính lâu dài. Có những lần anh và các đồng sự cũng vướng phải tình huống oái oăm, Khi đó, anh tần ngần một lúc lâu trước một lô sâm.

Dù đã thử hết cách, sử dụng hết kinh nghiệm của mình, nhưng vẫn không phân biệt được đây có phải là sâm Ngọc Linh thật hay không. Anh và các thành viên tổ kiểm định sâm cùng thẩm định. Tuy nhiên, nhiều người cũng lắc đầu chịu thua. Sau đó, lô sâm này được đưa đi kiểm định bằng máy, kết quả xác định là sâm Lai Châu, dù giống sâm Ngọc Linh tới hơn 95%. Những lần sau đó, anh cùng các đồng sự tích cực tìm hiểu, tích cực học hỏi để ngày càng nhiều thêm kinh nghiệm.

Nam Trà My (Quảng Nam) được định hướng sẽ phát triển và hình thành trung tâm công nghiệp dược liệu, với sâm Ngọc Linh là cây chủ lực.

Tại phiên chợ sâm tháng 8/2023, anh Dang cùng các cộng sự cũng phát hiện 2 kg nghi ngờ là sâm Ngọc Linh giả của một doanh nghiệp và kiên quyết loại khỏi phiên chợ sâm. Sau khi tổ thẩm định trình báo, Cơ quan công an liền lập biên bản, lấy mẫu mang đi kiểm định.

Ông Trần Văn Mẫn, Phó Chủ tịch UBND huyện Nam Trà My cho biết, trước phiên chợ, những cá nhân, doanh nghiệp kinh doanh đều phải đăng ký và cam kết số lượng sâm sẽ bày bán. Sâm Ngọc Linh khi được đưa vào phiên chợ còn phải được kiểm tra kỹ càng từng củ bằng mắt thường, cảm nhận từ việc tiếp xúc và ngửi mùi. Nếu nghi ngờ không giống sâm bản địa, tổ thẩm định yêu cầu giữ lại, báo cơ quan chức năng lập biên bản và lấy mẫu xác định. Đây là cách để bảo vệ giá trị cho sâm Ngọc Linh.

Đã nhiều năm, những phiên chợ sâm không chỉ là nơi mua bán, phát triển thương mại, dẫu vẫn là làm kinh tế dựa trên câu chuyện văn hóa, lấy người dân làm gốc, lấy cây sâm Ngọc Linh làm cơ sở để xây dựng thương hiệu mang tính bền vững, lâu dài, như cách mà Hồ Văn Dang và đồng bào của anh đã gìn giữ suốt nhiều năm qua. Mai này, khi khoa học phát triển hơn thì việc đầu tư máy móc hiện đại là điều cần thiết, nhất là khi Quảng Nam được định hướng sẽ phát triển và hình thành trung tâm công nghiệp dược liệu, với sâm Ngọc Linh là cây chủ lực, sẽ yêu cầu cao hơn về độ tin cậy, thông qua cách vận hành chuyên nghiệp và máy móc tinh vi. Đến lúc đó, những người kiểm định sâm như Hồ Văn Dang sẽ lùi về sau và tự hào với những đóng góp trong nhiều năm qua để bảo vệ cho giá trị của sâm “quốc bảo” đứng vững trên thị trường.

Tiêu Dao - Bảo Anh