Chuyên gia phân tích tâm lý tội phạm vụ cháu giết bà

Những ngày qua, vụ án cháu nội thuê bạn 5 triệu đồng sát hại bà tại Hưng Yên khiến dư luận không khỏi bàng hoàng trước sự táo tợn của những đứa trẻ, thậm chí có đứa còn chưa rời khỏi ghế nhà trường.

Qua theo dõi vụ án, Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, chuyên gia tội phạm học (Bộ Công an), cho rằng, đây là những vụ án đặc biệt nghiêm trọng, không chỉ vì tính chất tàn độc mà còn bởi nó phản ánh sự tha hóa nhân cách của đối tượng, đồng thời đặt ra những câu hỏi lớn cho xã hội, gia đình, nhà trường và cả ngành lập pháp. Trong đó, hành vi giết người thân là hành vi bị xã hội lên án vì đánh vỡ nền tảng đạo đức và tình cảm gia đình - vốn là thiết chế quan trọng nhất trong kiểm soát hành vi lệch chuẩn.

2 nghi phạm sát hại bà nội ở Hưng Yên.

Hành vi giết người không còn là ngẫu nhiên

Về cấu trúc tâm lý hành vi phạm tội ở độ tuổi 13-16, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu cho rằng, theo lý luận và các mô hình tội phạm học phát triển, lứa tuổi vị thành niên bắt đầu xuất hiện khả năng lập kế hoạch hành vi, có tư duy chủ đích về động cơ - mục đích, nhưng hạn chế về đánh giá hậu quả xã hội và thường bị cảm xúc tiêu cực chi phối hành vi. Trong vụ án cháu sát hại bà nội ở Hưng Yên, hành vi giết người không còn là ngẫu nhiên, mà có yếu tố suy nghĩ, lựa chọn phương tiện, lựa chọn cách thức và hành động dứt khoát.

Về động cơ phạm tội, Tiến sỹ Hiếu cho rằng, yếu tố chi phối hành vi giết người do mâu thuẫn với bà nội, dẫn đến tức giận và ra tay sát hại bà. Đây là động cơ xuất phát từ xung đột lợi ích vật chất, nhưng dưới góc nhìn sâu hơn, nó thể hiện sự suy đồi về giá trị đạo đức – mất khả năng nhận thức đúng sai – rối loạn kiểm soát hành vi.

Dưới góc nhìn tâm lý hành vi, qua vụ việc, và phân tích tâm lý tội phạm vị thành niên, chuyên gia Hiếu cho rằng, đây là sự đứt gãy trong hệ thống hình thành nhân cách. Theo đó, trẻ em phát triển nhân cách dựa trên 3 trụ cột: Gia đình (giá trị đạo đức, cảm xúc); nhà trường (giáo dục nhận thức); cuối cùng là xã hội (hành vi mô phỏng và chuẩn mực đạo đức xã hội). Khi cả 3 yếu tố này không đủ mạnh để hình thành “cái tôi đạo đức” (superego), đứa trẻ phát triển một bản ngã lệch chuẩn – không ranh giới đúng sai, không sợ hậu quả.

“Những đứa trẻ có chấn thương tâm lý kéo dài, hoặc thường xuyên chịu sự đè nén cảm xúc, có nguy cơ cao bị rối loạn: Khả năng kiểm soát hành vi bộc phát; không biết cách giải tỏa xung đột bằng ngôn ngữ; hành vi dễ chuyển sang tấn công thể chất. Đây là dấu hiệu rõ của rối loạn hành vi – một dạng rối loạn tâm thần thời thơ ấu, có thể dẫn đến rối loạn nhân cách chống đối xã hội khi trưởng thành”- chuyên gia Hiếu phân tích.

Trong vụ việc này, hành vi giết người thân thể hiện sự tuyệt đối thiếu đồng cảm - yếu tố cốt lõi trong tâm lý con người. Hay, những đứa trẻ thiếu sự dạy dỗ hoặc bị tách biệt cảm xúc từ nhỏ (qua phim ảnh, bạo lực, mạng xã hội…) sẽ không cảm nhận được đau đớn, sợ hãi của nạn nhân, không nhận thức được giá trị của mạng sống, không có tiếng nói bên trong để ngăn chặn hành vi cực đoan. Cùng với đó, tư duy "trừng phạt để giải quyết mâu thuẫn", dấu hiệu của hành vi lệch chuẩn.

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, chuyên gia tội phạm học (Bộ Công an)

Nếu trẻ từng chứng kiến hoặc trải nghiệm bạo lực như cách để giải quyết mâu thuẫn (bị đánh khi làm sai, thấy cha mẹ đánh nhau, xem video giết người không bị trừng phạt…), trẻ có thể mô hình hóa hành vi này như giải pháp. Trong vụ việc này, khi bị bà la mắng hoặc kiểm soát, đứa trẻ có thể cảm thấy bị “đe dọa”, từ đó dùng hành vi bạo lực như một phản ứng tự vệ lệch chuẩn.

Cùng quan điểm với Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, luật sư Đặng Văn Cường, trưởng đại diện văn phòng Luật Chính Pháp cho rằng, mối quan hệ nhân thân của đối tượng phạm tội với nạn nhân cũng là điều đáng lo ngại khi chính cháu nội sát hại bà mình, hay con cướp tiền cha mẹ. Đây là hành vi vi phạm nghiêm trọng đạo đức xã hội, cho thấy sự xuống cấp của đạo đức xã hội và là vấn đề rất đáng lo ngại đối với nhiều bạn trẻ hiện nay.

Theo luật sư Cường, thống kê sơ bộ, năm 2024 trung bình mỗi năm cả nước có khoảng 13.000 thanh thiếu niên vi phạm pháp luật. Trong đó, tỷ lệ gây án ở tuổi vị thành niên là 5,2% đối với người dưới 14 tuổi, 24,5% đối với người từ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và 70,3% đối với người từ 16 đến dưới 18 tuổi.

Đáng lo ngại, kết quả thống kê về tính chất, mức độ hành vi phạm tội cho thấy hình thức phạm tội ngày càng đa dạng, manh động và nguy hiểm hơn. Trong số 858 vụ, 3.150 đối tượng là người dưới 18 tuổi vi phạm pháp luật thì các loại tội phạm chủ yếu là giết người, cưỡng đoạt tài sản, cướp giật tài sản,...Số liệu thống kê cũng cho thấy, độ tuổi vi phạm pháp luật ngày càng trẻ hóa: Dưới 14 tuổi 67 đối tượng (2,1%); từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi 796 đối tượng (25,3%); từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi 2.287 đối tượng (72,6%).

Khi đứa trẻ yếu về nền tảng đạo đức, hành vi lệch chuẩn sẽ lên ngôi

Theo luật sư Cường, có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng tội phạm có xu hướng trẻ hóa, trong đó, có thể kể đến những tác động tiêu cực từ mạng internet, những thông tin hình ảnh bạo lực, những trò chơi game bạo lực dẫn đến những đứa trẻ xem nhẹ đạo đức, sẵn sàng sử dụng bạo lực để giải quyết mâu thuẫn nên khi thực hiện hành vi giết người, cướp tài sản và các hành vi vi phạm pháp luật khác.

Luật sư Đặng Văn Cường, trưởng đại diện văn phòng Luật Chính Pháp

Còn Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, chuyên gia tội phạm học (Bộ Công an) cho rằng, yếu tố nguy cơ, cảnh báo sự phá sản của mô hình giáo dục gia đình, gia đình thiếu vai trò định hướng đạo đức là hiện hữu.

Cụ thể, khi cha mẹ mải làm ăn, gửi con cho ông bà chăm sóc, hoặc thiếu sự thống nhất trong việc giáo dục con, đứa trẻ sẽ không có hình mẫu đạo đức ổn định; không học được giới hạn hành vi – không biết điều gì là cấm kỵ; nếu ông bà nuông chiều, trong khi cha mẹ lại nghiêm khắc ngắn hạn, sẽ tạo ra xung đột mô hình, khiến trẻ phát triển nhân cách hỗn loạn

Cùng với đó, sự lệch chuẩn do ảnh hưởng mạng xã hội và game bạo lực. Trong đó, trẻ nghiện điện thoại, game bạo lực, TikTok độc hại… có thể bị tách khỏi thế giới thực. Hành vi trong game (giết chóc, trả thù) trở thành phản xạ tự nhiên, đặc biệt nếu trẻ đã yếu về nền tảng đạo đức.

Từ thực tế các vụ án, chuyên gia Hiếu cho rằng, vụ việc là lời cảnh tỉnh lớn cho gia đình và xã hội. Do vậy, cần đưa giáo dục đạo đức – kiểm soát hành vi – kỹ năng giải quyết mâu thuẫn vào trường học. Đồng thời, gia đình không thể “khoán trắng” con cho thiết bị số hay người lớn tuổi, mà cần trực tiếp tham gia vào việc hình thành nhân cách cho trẻ.

“Một đứa trẻ có thể trở thành sát nhân nếu thiếu đi sự hướng dẫn, kiểm soát và yêu thương đúng cách. Hành vi giết người không chỉ bắt nguồn từ giận dữ tức thời, mà là biểu hiện của một quá trình phát triển nhân cách bị bỏ mặc – lệch chuẩn – tha hóa. Từ vụ án này, ông Hiếu cho rằng, đặt ra yêu cầu: Cha mẹ phải tỉnh thức; nhà trường phải vào cuộc giáo dục kỹ năng sống từ sớm; pháp luật cần mở rộng các biện pháp phòng ngừa từ gốc; cuối cùng là xã hội cần tái thiết lại hệ giá trị sống – nhân cách cho thế hệ trẻ”, chuyên gia Hiếu cho biết.

Còn luật sư Cường cho rằng, cần phải hoàn thiện chính sách và pháp luật đối với người chưa thành niên, đặc biệt là với người chưa thành niên trong tình hình xã hội mới, quản lý người chưa thành niên khi tham gia vào các hoạt động trên không gian mạng để hạn chế đến mức thấp nhất các tác động tiêu cực từ mạng internet đến những người này; Cùng với đó, cần xây dựng cơ chế, chính sách, bố trí nguồn nhân lực, kinh phí và các phương tiện vật chất kĩ thuật cho việc quản lý, giám sát, hỗ trợ và bảo vệ trẻ em, người chưa thành niên để định hướng giáo dục, hướng các em đến các hoạt động lành mạnh, bộ ích, tránh xa những tác động tiêu cực từ xã hội,...

Nguyễn Hiền/VOV.VN