Chủ tịch Hồ Chí Minh - Người sáng lập và rèn luyện nền báo chí cách mạng Việt Nam

Chủ tịch Hồ Chí Minh với phóng viên Báo Việt Nam độc lập tại Thái Nguyên, tháng 1-1964. Ảnh: Tư liệu

Người đặt nền móng cho báo chí cách mạng

Bác sớm nhận ra và phát triển tư tưởng coi báo chí là động lực to lớn trong sự phát triển của mỗi đất nước, một thứ vũ khí sắc bén trong việc bảo vệ chân lý, bảo vệ quyền thiêng liêng của con người - Những quyền tất yếu và bất khả xâm phạm, trong đó có quyền được sống, quyền được tự do và mưu cầu hạnh phúc. Chân lý tối thượng của Bác là độc lập - tự do.

Cũng xuất phát từ hiểu rõ vai trò to lớn của báo chí, tìm ra những lợi thế có thể bổ sung cho báo chí, Người đã kiên trì xây dựng nền báo chí cách mạng. Sáng lập tờ báo Le Paria (Người cùng khổ) - tờ báo cách mạng đầu tiên năm 1922, khi viết truyền đơn cổ động cho tờ Le Paria vào năm 1923, Nguyễn Ái Quốc nhấn mạnh: “Tờ báo này là tờ báo của bạn, giúp bạn thoát khỏi cảnh nô lệ và sẽ phát hành rộng rãi trong tất cả các thuộc địa, nhằm dẫn dắt mọi người bị bóc lột thuộc mọi màu da đoàn kết lại dưới lá cờ đỏ búa liềm để trong một phong trào cách mạng quốc tế rộng lớn quét sạch mọi kẻ bóc lột”.

Ngày 21/6/1925, tại số nhà 13A, đường Văn Minh, Quảng Châu (Trung Quốc), Nguyễn Ái Quốc sáng lập tờ báo Thanh Niên - cơ quan ngôn luận của tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên. Đây chính là tờ báo cách mạng và là nền móng đầu tiên của báo chí cách mạng nước ta. (Tờ Thanh Niên phát hành hơn 200 số, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã trực tiếp chỉ đạo và viết nhiều bài cho 88 số đầu, từ tháng 6-1925 đến tháng 4-1927).

Ngay sau khi ra đời, Báo Thanh Niên trên thực tế đã là tờ báo truyên truyền đường lối cách mạng, chuẩn bị về tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam 5 năm sau đó. Cho nên, thật dễ hiểu bởi chính Nguyễn Ái Quốc là người lập trình nội dung, hầu hết trực tiếp thực hiện các nội dung, tư tưởng của Báo Thanh Niên. Một thế kỷ trôi qua nhưng tất cả những gì Bác đã lập trình đều mang giá trị vĩnh hằng.

Năm 1933, Phủ toàn quyền Đông Dương xuất bản cuốn sách có tên “Đóng góp vào lịch sử của phong trào chính trị ở Đông Pháp”, Loui Maty, một chánh mật thám Pháp viết: “Cần phải nói ngay rằng, tờ báo của Nguyễn Ái Quốc được tất cả các đảng viên ở nước ngoài, ở trong nước và đông đảo người cảm tình đọc, những người đọc này chẳng những tự mình đọc Báo Thanh Niên mà còn chép đi, chép lại nhiều lần để cho người khác đọc…”

hủ tịch Hồ Chí Minh cùng các đồng chí Trường Chinh, Lê Đức Thọ, Võ Nguyên Giáp đọc báo tại ATK Thái Nguyên, năm 1947. Ảnh: Tư liệu

Trong hành trình gian khổ tìm đường cứu nước, cả khi đã là Chủ tịch Nước Việt Nam độc lập, Bác Hồ rất chú trọng tuyên truyền, vận động qua báo chí. Kể từ khi Bác viết bài báo đầu “Quyền của các dân tộc thuộc địa” đăng trên Báo Nhân đạo ngày 18/6/1919 và bài báo cuối cùng “Thư trả lời tổng thống Mỹ” đăng trên Báo Nhân Dân ngày 25/8/1969, cả cuộc đời Bác viết hơn 2.000 bài báo các loại, sử dụng 150 bút danh, tinh thần ấy vẫn chói ngời ngọn đuốc chỉ đường. Điểm nổi bật trong hoạt động báo chí, Bác Hồ là người sáng lập ra 9 tờ báo và tham gia đặt tên và định hướng tôn chỉ cho nhiều tờ báo.

Ngòi bút là vũ khí sắc bén

Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn coi báo chí là một mặt trận. Năm 1941, Bác cho tờ báo cách mạng đầu tiên xuất bản và phát hành trong nước, Bác trực tiếp viết xã luận trên Báo Việt Nam Độc lập: “Tây cốt làm cho ta ngu hèn. Báo Việt Nam Độc lập cốt làm cho dân ta biết, biết các việc, biết đoàn kết, đặng đánh Tây, đánh Nhật làm cho Việt Nam độc lập, bình đẳng, tự do”. Ngày 25/5/1947, nghĩa là chỉ 5 ngày sau cuộc rút lui trường kỳ kháng chiến an toàn, tại lán Khau Tý giữa ATK tuyệt mật Định Hóa (Thái Nguyên), Chủ tịch Hồ Chí Minh viết thư gửi trí thức Nam Bộ, trong đó có những cán bộ báo chí, nhấn mạnh: “Ngòi bút của các bạn cũng là vũ khí sắc bén trong sự nghiệp phò chính, trừ tà”.

Đã có mấy chục năm sống và lao động trong lòng các nước đế quốc, thực dân, tham gia làm báo dưới các thể chế ấy, Nguyễn Ái Quốc thấu hiểu cặn kẽ tiêu chí báo chí tư bản. Cho đến khi tự xây dựng nền báo chí cách mạng của nước nhà, tư tưởng chủ đạo của Bác có ở mọi lúc, mọi nơi. Không phải ngẫu nhiên mà tại Hội nghị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930), ngay nghị quyết đầu tiên cũng đã có quy định: “Ban Trung ương có thể xuất bản một tạp chí lý luận và 3 tờ báo tuyên truyền”. Tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ II, ngày 16/4/1959, một lần nữa Bác Hồ khẳng định: “Nói đến báo chí trước hết là nói đến cán bộ báo chí, họ là người cán bộ cách mạng, biết đặt quyền lợi của dân tộc, của nhân dân lên trên hết. Người làm báo phải là những chiến sĩ trên mặt trận báo chí”.

Triển khai ý kiến của Bác, Báo Nhân Dân số ra ngày 17/4/1959 nhấn mạnh, xác định báo chí của ta thì phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ công cuộc đấu tranh thống nhất đất nước, cho hòa bình thế giới. Chính vì lẽ ấy, đòi hỏi những người làm nghề báo hoặc tham gia làm báo của ta đều phải có lập trường, tư tưởng vững chắc, đạo đức nghề nghiệp trong sáng. Chính trị phải làm chủ, cho nên báo chí, nhà báo đều phải có đường lối chính trị đúng. Từ tôn chỉ và mục đích, Bác Hồ tham gia đặt tên cho không ít tờ báo.

Bác Hồ với các nhà báo. Ảnh: Tư liệu

Chuyện kể lại rằng: Đầu năm 1950, tại ATK Định Hóa - Thái Nguyên, các đồng chí lãnh đạo Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam xin gặp Bác trình bày: Đến lúc ấy, lực lượng vũ trang có 3 tờ báo: Vệ Quốc Quân (trước đó là Báo Vệ Quốc Đoàn), Quân Du Kích và Tiếng Súng Reo, trong khi chưa có một tờ báo chung cho Quân đội. Bác đồng ý chủ trương sáp nhập, sau khi nghe các đồng chí lãnh đạo Tổng cục Chính trị báo cáo về dự kiến tên tờ báo, Bác hỏi lại: Quân đội chúng ta từ đâu ra? Trả lời: Từ nhân dân. Bác góp ý luôn: Vậy thì đặt tên là Báo Quân đội nhân dân. Và ngày 20/10/1950, tại xóm Khau Diều, xã Thanh Định (Định Hóa), Báo Quân đội nhân dân ra số đầu… Hay năm 1951, tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II, thấy cần thiết có một nghị quyết cho tờ báo chính thức của Đảng, Bác gợi ý đặt tên là Báo Nhân Dân, và ngày 11/3/1951, tại xóm Khuôn Nhà, xã Quy Kỳ (Định Hóa), Báo Nhân Dân trên cơ sở Báo Sự Thật trước đó đã phát hành.

Di sản báo chí Hồ Chí Minh - Kim chỉ nam cho nghề báo

Chúng tôi đã viện dẫn một số ý kiến, huấn thị của Chủ tịch Hồ Chí Minh để nhấn mạnh thêm tư tưởng của Người về báo chí cách mạng. Đó chính là nền tảng đường lối xây dựng, phát triển báo chí cách mạng nước ta, là cẩm nang cho nghề nghiệp, là nguyên lý căn bản cho giáo trình đào tạo cũng như đã được luật hóa bằng Luật Báo chí 2016. Chúng ta thấy trong nội hàm về chức năng, nhiệm vụ của báo chí cách mạng được Bác nói nhiều nhất là báo chí của ta sinh ra để phục vụ toàn dân, tuyên truyền tập thể, cổ vũ tập thể và tổ chức tập thể.

Năm 1949, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đang trong giai đoạn cam go, việc kiến quốc cũng còn bộn bề nhưng với tầm nhìn xa, trông rộng, Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn chỉ thị cho Tổng bộ Việt Minh mở trường đào tạo cán bộ báo chí. Và ngày 4/4/1949, tại xã Tân Thái, huyện Đại Từ (Thái Nguyên), Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng đã khai giảng khóa đầu với 42 học viên và 29 vị lãnh đạo lần lượt đến giảng bài…

Không đến dự được nhưng Bác Hồ có 2 lần gửi thư tới khóa học. Bức thư đề ngày 9/6/1949, Bác chỉ đạo: Báo của chúng ta có mấy điểm chính: 1- Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục và tổ chức dân chúng đến mục đích chung. 2- Mục đích là kháng chiến và kiến quốc. 3- Tôn chỉ của tờ báo là đoàn kết toàn dân, thi đua ái quốc. 4- Đối tượng của tờ báo là đại đa số dân chúng… Một tờ báo không được đại đa số dân chúng ham chuộng thì không xứng đáng là một tờ báo.

Muốn được dân chúng ham chuộng, coi tờ báo ấy là tờ báo của mình thì: 5- Nội dung tức là các bài báo phải giản đơn, dễ hiểu, phổ thông, thiết thực, hoạt bát… Bác dành một số dòng để phê bình báo chí lúc đó còn chưa tốt, như: Tuyên truyền không kịp thời và chính trị suông quá nhiều. Đôi khi đăng tin vịt, không biết giữ bí mật. Tin nhiều khi chậm, lạc hậu, hay dùng chữ nước ngoài. Tin quan trọng thì lại viết ngắn, in chữ nhỏ, bài không quan trọng thì lại viết dài, in chữ to…

Vì là gửi cho cơ sở đào tạo, nơi có những nhà báo đang học, Bác thẳng thắn: “Muốn viết bài báo khá thì cần: 1- Gần gũi dân chúng. Cứ ngồi trong phòng giấy mà viết thì không thể viết thiết thực. 2- Ít nhất cũng phải biết một thứ tiếng nước ngoài, để xem báo nước ngoài và học kinh nghiệm của người. Khi viết xong một bài, tự mình phải xem lại ba bốn lần, sửa chữa cho cẩn thận. Tốt hơn nữa là đưa một vài người ít văn hóa và hỏi họ câu nào, chữ nào không hiểu thì sửa lại cho dễ hiểu”… (Báo Cứu Quốc số 1264 ngày 9/6/1949).

Lá thư đề tháng 7-1949 gửi tới Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng nhân sắp kết thúc khóa học, Bác viết: “3 tháng nay các bạn đã học cửu chương. Còn muốn giỏi các phép tính thì phải học nữa, phải học mãi. Học ở đâu, học với ai? Học trong xã hội, học nơi công tác thực tế, học ở quần chúng”… (Báo Cứu Quốc số 1344 ngày 12/9/1949). Chỉ với 2 lá thư ngắn gửi cho khóa học, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chuyển đến “Cẩm nang” nghề báo, thời đại nào thì những nguyên tắc cơ bản của hoạt động báo chí vẫn vậy. Công trình Di tích Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng tại xã Tân Thái (Đại Từ) được khánh thành vào tháng 8-2024, trong đó Bảo tàng Báo chí Việt Nam trưng bày trang trọng hai bức thư trên của Bác.

Câu hỏi đặt ra để mọi người tìm hiểu là: Lãnh tụ Hồ Chí Minh chỉ ra cho nghề báo từ nền tảng tư tưởng phục vụ nhân dân và đất nước còn là nghiệp vụ tinh thông… Nhiều công trình nghiên cứu về hoạt động báo chí của Bác khẳng định: Hồ Chí Minh - Nhà báo cách mạng vĩ đại. Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên số, kỷ nguyên của AI. Hình thức viết, truyền tải có thể khác; lực lượng tham gia vào dòng thông tin đông đảo và nhanh nhạy… Trí tuệ AI có thể thay thế nhà báo rất nhiều công việc. Nhưng nguyên lý bất di bất dịch của báo chí theo tư tưởng Hồ Chí Minh thì vĩnh hằng.

Bác Hồ đọc báo ở chiến khu Việt Bắc (1951). Ảnh: Tư liệu

Trong số hơn 2.000 tác phẩm báo chí Bác đã viết, nhiều tác phẩm trở nên kinh điển; ngòi bút của Người bao quát những vấn đề hệ trọng, phân tích một cách sắc sảo, xác đáng và đưa ra các giải pháp thiết thực, khả thi để khắc phục hoặc phát huy: “Người tuyên truyền và cách tuyên truyền” (Sự Thật ngày 26/6/1947); “Phải tẩy sạch bệnh quan liêu” (Sự Thật ngày 2/9/1950); Chống quan liêu, tham ô, lãng phí” (Nhân Dân ngày 31/7/1952); ”Nhiệm vụ của chi bộ ở các cơ quan” (Nhân Dân ngày 6/4/1954)… Một nhà báo vĩ đại, người tổ chức hoạt động báo chí xuất chúng… là những phẩm chất lớn của Bác. Với nghiệp vụ, nhà báo Hồ Chí Minh là nhà viết chính luận, cây bút tiểu phẩm, cây bút lớn về truyện và ký, bậc thầy về nghệ thuật ngôn từ và trên hết, trước hết là tư tưởng về báo chí cách mạng của Người.

Tinh thần chiến đấu - Linh hồn của báo chí cách mạng

Báo chí đối với Hồ Chí Minh là công cụ truyền bá, là vũ khí đấu tranh, giác ngộ quần chúng, là khẩu hiệu kêu gọi hoạt động… Chân lý tối thượng của Bác là “Không có gì quý hơn độc lập tự do”. Việc sáng lập nền báo chí cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh là để có vũ khí đấu tranh, giáo dục, thuyết phục quần chúng của người làm cách mạng, của phong trào cách mạng. Chính vì thế nên Bác hoạt động báo chí rất dũng cảm và đã để lại một di sản đồ sộ cả về lý luận và tác phẩm báo chí. Nói về những tính chất, chức năng, nhiệm vụ cơ bản của báo chí thì vô cùng rộng lớn và phong phú song tính chiến đấu, cổ vũ nhân tố mới - những nhiệm vụ cốt lõi mà Bác luôn nhắc.

Thực tế chứng minh, 100 năm kể từ khi ra đời, qua 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ cam go, hào hùng, chúng ta đã huy động nhiều mặt trận: Đấu tranh vũ trang, đấu tranh chính trị, tư tưởng, văn hóa, ngoại giao, kinh tế… Báo chí là một mặt trận cụ thể, có đóng góp to lớn vào công cuộc đấu tranh của Đảng và dân tộc. Bác Hồ viết: "Đối với những người viết báo chúng ta, cái bút là vũ khí sắc bén, bài báo là tờ hịch cách mạng để động viên quần chúng đoàn kết đấu tranh, chống chủ nghĩa thực dân cũ và mới, chống chủ nghĩa đế quốc vì độc lập dân tộc, tiến bộ xã hội và hòa bình thế giới…”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ ra rằng: báo chí cách mạng là một bộ phận của cuộc chiến đấu cách mạng và bản chất chiến đấu của sự nghiệp cách mạng quyết định tính chiến đấu của sự nghiệp cách mạng. Một tờ báo không có tính chiến đấu là một tờ báo không có linh hồn. Một tờ báo chỉ nói những điều vô thưởng, vô phạt, những điều ở ngoài lề cuộc sống… thì chưa được coi là tờ báo cách mạng. “Báo chí của ta không phải để cho một số ít người xem mà để phục vụ nhân dân, để tuyên truyền, giải thích đường lối, chính sách của Đảng và Chính phủ cho nên phải có tính chất quần chúng và tinh thần chiến đấu” (Phát biểu tại Đại hội II, Hội Nhà báo Việt Nam, tháng 4-1959).

Tấm gương lao động nghề báo, tư tưởng hoạt động báo chí của Chủ tịch Hồ Chí Minh mãi mãi là ngọn đuốc soi đường để báo giới phục vụ tốt nhất cho Tổ quốc, cho nhân dân.

Hữu Minh