Chính trường Nhật Bản rúng động vì gạo 'cổ điển'

Gạo dự trữ của Chính phủ được bày bán tại siêu thị Ito-Yokado ở Tokyo, Nhật Bản, ngày 31/5/2025. Ảnh: Kyodo/TTXVN

Chuỗi cửa hàng tiện lợi Lawson mới đây đã gọi những nắm cơm onigiri được chế biến từ gạo thu hoạch từ năm 2021 – loại gạo được lấy từ kho dự trữ chiến lược quốc gia, nhằm hạ nhiệt giá cả mặt hàng lương thực chủ lực này - là gạo "cổ điển".

Tương tự câu chuyện giá trứng tại Mỹ, giá gạo tại Nhật đã tăng gấp đôi chỉ trong vòng 12 tháng qua và trở thành đề tài nóng trên truyền thông. Nhưng tác động của tình trạng này còn vượt xa các hóa đơn mua sắm – bởi gạo có thể ảnh hưởng đến tương lai chính trị của chính phủ đương nhiệm.
Cơn sốt giá cả đã gây ảnh hưởng đến hoạt động chính trị và đang phủ bóng lên Nội các của Thủ tướng Shigeru Ishiba trước thềm cuộc bầu cử Thượng viện mùa Hè năm nay – nơi cử tri có thể phản ứng mạnh mẽ đối với chính phủ vì lạm phát. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng này cũng mở ra cơ hội cho một gương mặt lãnh đạo mới.

Trong vài năm qua, người dân Nhật Bản phần lớn đã chấp nhận sống chung với giá cả leo thang – một điều từng khiến giới quan sát ngạc nhiên. Tình trạng này tạo điều kiện cho doanh nghiệp chuyển chi phí gia tăng sang người tiêu dùng – điều từng bị giới hạn trong nhiều thập kỷ.
Nhưng với gạo, người tiêu dùng dường như đã chạm ngưỡng chịu đựng. Trong vòng một năm qua, giá mặt hàng này tăng tới 98%, đóng góp gần nửa điểm phần trăm vào lạm phát toàn phần. Một túi gạo 5kg hiện có giá trên 4.000 yen (khoảng 28 USD), khiến gạo – tính theo calo – đắt hơn cả bánh mì.
Bộ trưởng Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thủy sản Shinjiro Koizumi đã thu hút được thiện cảm của công chúng nhờ cách tiếp cận quyết liệt. Các biện pháp trước đó nhằm giải phóng gạo từ kho dự trữ quốc gia không đem lại hiệu quả. Nhưng chỉ vài ngày sau khi nhậm chức, ông Shinjiro Koizumi đã bỏ qua các thủ tục đấu giá, trực tiếp bán gạo dự trữ cho những nhà bán lẻ. Và biện pháp này đang phát huy tác dụng: những túi gạo “cổ điển” hiện được bày bán tại siêu thị với giá dưới 2.000 yen.
Lúa gạo có mối liên kết lâu đời với Nhà nước Nhật Bản. Hình thức canh tác hiện đại bắt đầu từ hơn 3.000 năm trước. Khi quốc gia Nhật Bản hình thành, chính quyền đã thu thuế bằng gạo từ các khu đất thuê; trong thời phong kiến, quyền lực của một lãnh chúa được định đoạt bởi lượng gạo mà ông có thể thu hoạch.
Trẻ em Nhật được dạy rằng trong mỗi hạt gạo có bảy vị thần cư ngụ, nhằm khuyến khích chúng ăn hết phần cơm trong bát; rượu sake – làm từ gạo – là thức uống thiêng liêng trong các nghi lễ Thần đạo. Cuộc bạo loạn gạo năm 1918 – tiền lệ ám ảnh chính phủ đương nhiệm – nổ ra vì giá gạo tăng cao, khiến 20 người thiệt mạng, 25.000 người bị bắt giữ và dẫn đến sự sụp đổ của chính phủ lúc bấy giờ. Có thời điểm, gạo chiếm đến 70% lượng calo tiêu thụ trung bình mỗi ngày của người Nhật.
Nói cách khác, gạo là vấn đề sống còn. Suốt nhiều năm, Chính phủ Nhật Bản đã can thiệp vào thị trường để đảm bảo tự cung tự cấp, đồng thời giữ giá ở mức vừa phải để nông dân có thể tiếp tục canh tác mà không khiến người tiêu dùng bất bình. Chính sách này từng tạo ra tình trạng dư thừa gạo kéo dài từ thập niên 1960, buộc chính phủ phải chi tiền cho nông dân để họ giảm sản lượng. Chương trình này – được gọi là gentan – chính thức bị bãi bỏ năm 2018 nhưng trên thực tế vẫn tiếp diễn dưới hình thức cắt giảm sản lượng tự nguyện do Hiệp hội Nông nghiệp Nhật Bản (JA) giám sát.
Tiêu thụ gạo tại Nhật đã sụt giảm mạnh trong nhiều thập kỷ, khi thói quen ăn uống thay đổi để hòa nhập với ẩm thực quốc tế. Người Nhật hiện chỉ ăn chưa đến một nửa so với mức tiêu thụ 118 kg mỗi năm hồi năm 1962. Nhưng năm nay, cú sốc giá dường như đến từ yếu tố bất ngờ: nhu cầu vượt xa dự báo, trong khi lực lượng nông dân suy giảm và được khuyến khích sản xuất ít đi – dẫn tới mất cân đối cung cầu.
Thực tế hiện nay bắt nguồn từ các chính sách mâu thuẫn: Chính phủ muốn giá gạo rẻ nhưng chỉ ưu tiên sản xuất nội địa. Đây chính là cơ hội để ông Shinjiro Koizumi thể hiện vai trò lãnh đạo – dù đi kèm rủi ro lớn. Nếu không kéo được giá xuống, ông sẽ bị coi là nhà lãnh đạo thiếu năng lực; ngược lại, nếu giá giảm quá mạnh, ông sẽ vấp phải sự phản đối gay gắt từ giới nông dân – một lực lượng chính trị có ảnh hưởng.
Có thể ông Shinjiro Koizumi đang học lại chiến lược của người cha – cựu Thủ tướng Junichiro Koizumi – người được nhớ đến với hình ảnh một nhà lãnh đạo đặt lợi ích quốc gia lên trên lợi ích đảng phái, sẵn sàng đối đầu với thế lực lớn như Japan Post – tập đoàn bưu chính và ngân hàng khổng lồ. Việc tư nhân hóa tổ chức này trở thành biểu tượng cho nỗ lực cải cách và nhận được sự ủng hộ rộng rãi từ công chúng.
Đó từng là chiến thắng lớn nhất trong sự nghiệp của ông Koizumi cha. Giờ đây, con trai ông, Shinjiro Koizumi, có thể đi theo con đường đó với lĩnh vực nông nghiệp – một hệ thống đã từ lâu thiếu hiệu quả và đang cần cải cách sâu rộng. Với khoảng 40% ruộng lúa bị bỏ hoang, Nhật Bản hoàn toàn có thể tăng sản lượng bằng cách chuyển phần dư thừa này thành hàng hóa xuất khẩu – đặc biệt khi thực phẩm Nhật đang được ưa chuộng trên thị trường quốc tế. Việc hợp nhất các trang trại nhỏ – điều mà JA chắc chắn sẽ phản đối – là chìa khóa để nâng cao hiệu quả sản xuất.
Ông Shinjiro Koizumi có thể kế thừa di sản chính trị của người cha bằng cách giải quyết vấn đề tồn đọng này, đối đầu với JA và chứng minh rằng ông là người của hành động. Chưa rõ sau kỳ bầu cử mùa Hè, Nhật Bản có cần một vị Thủ tướng mới hay không, nhưng nhiều khả năng sẽ có chỗ trống.
Ông Shinjiro Koizumi từng thể hiện khá tốt trong cuộc bầu cử lãnh đạo năm ngoái, nhưng điểm yếu lớn nhất của ông là thiếu thành tích cụ thể. Giờ đây, ông đã có một vấn đề đủ lớn để dốc toàn lực – và giống như nắm onigiri cổ điển, có thể ông sẽ nắm bắt được cơ hội quan trọng trong sự nghiệp chính trị của mình.

Bnews/TTXVN