Châu Phi trên hành trình tự chủ và đổi mới (kỳ III): Cơ hội chuyển mình và triển vọng trong hợp tác với Việt Nam

Tiềm năng phát triển

Về chính trị, châu Phi đang chứng kiến một giai đoạn “chuyển giao thế hệ lãnh đạo”, với các nhà lãnh đạo trẻ có tư duy tự chủ và tích cực bảo vệ chủ quyền quốc gia. Nhiều quốc gia châu Phi dần rời xa các cường quốc phương Tây, chọn con đường phát triển độc lập và không liên kết, không phụ thuộc. Mặc dù xu hướng này mang lại triển vọng để thống nhất và tự cường song cũng khiến các nước tại khu vực đối mặt với thách thức lớn trong việc duy trì cân bằng quan hệ châu Phi-các cường quốc mà vẫn đảm bảo ổn định nội bộ.

Về quan hệ đối ngoại, sự trở lại của Tổng thống Mỹ Donald Trump với khẩu hiệu "Nước Mỹ trên hết" và chính sách ngoại giao đậm chất đơn phương sẽ dẫn đến những điều chỉnh lớn trong quan hệ Mỹ-châu Phi. So với chính quyền Tổng thống Biden, ông Trump có khả năng giảm mạnh ưu tiên về dân chủ và nhân quyền tại châu lục này, dẫn đến việc giảm áp lực đối với các quốc gia bị xem là "độc tài". Ảnh hưởng của Washington tại châu Phi, vốn đã suy giảm trong những năm gần đây, giờ đây sẽ tiếp tục bị thách thức bởi sự mở rộng ảnh hưởng của Nga và Trung Quốc. Moscow đang tăng cường hợp tác quân sự và kinh tế tại các khu vực chiến lược, trong khi Bắc Kinh duy trì vị thế là đối tác thương mại lớn nhất của khu vực. Đồng thời, việc Pháp và EU rút lui khỏi vai trò truyền thống tại các nước châu Phi nói tiếng Pháp sẽ để lại khoảng trống quyền lực, tạo điều kiện cho các cường quốc khác mở rộng ảnh hưởng.

Bên cạnh đó, tình hình an ninh của châu Phi trong thời gian tới tiếp tục đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm các mối đe dọa khủng bố, xung đột nội bộ, tranh chấp tài nguyên. Tuy nhiên, với sự hợp tác ngày càng mạnh mẽ giữa các quốc gia khu vực và những cường quốc (như Nga và Trung Quốc), châu Phi có thể tìm được các giải pháp tạm thời để đối phó. Về lâu dài, việc đầu tư vào phát triển bền vững và tăng cường các thể chế khu vực sẽ là chìa khóa để cải thiện an ninh khu vực.

Trên phương diện kinh tế,báo cáo WESP 2025 của Liên hợp quốc cho thấy, châu Phi chỉ đạt mức tăng trưởng kinh tế khiêm tốn vào năm 2025, với 3,7%; tiếp tục lên 4,0% vào năm 2026. Nguyên nhân do sự phục hồi của các nền kinh tế chủ chốt như Nigeria, Ai Cập, Nam Phi và những nỗ lực hội nhập khu vực theo Hiệp định khu vực thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA). Triển vọng tăng trưởng kinh tế của các quốc gia châu Phi phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu nguyên liệu và hàng hóa thô. Tại các nước kém phát triển nhất châu lục này (LDCs), tiêu biểu gồm Chad, Cộng hòa Trung Phi, Malawi, Nam Sudan, Sudan… dự báo tăng trưởng giai đoạn 2025-2026 sẽ vẫn không đủ để nâng cao thu nhập bình quân đầu người.

Nhiều quốc gia châu Phi dần rời xa các cường quốc phương Tây, chọn con đường phát triển độc lập và không liên kết, không phụ thuộc. (Nguồn: NPR)

Quan hệ hợp tác Việt Nam-châu Phi năm 2024 và triển vọng năm 2025

Năm 2024, châu Phi tiếp tục là thị trường xuất khẩu trọng điểm của Việt Nam nhờ sự phù hợp về cơ cấu hàng hóa, giúp Việt Nam mở rộng thị phần trong thời gian tới. Tính đến hết năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam sang châu Phi đạt 6,9 tỷ USD, tăng 19,4% so với năm 2023, trong đó xuất khẩu đạt 3,1 tỷ USD, nhập khẩu đạt 3,8 tỷ USD.

Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang tất cả các thị trường trong khu vực đều phục hồi và tăng trưởng tích cực. Nam Phi vẫn là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam, tiếp theo là Senegal. Về mặt hàng xuất khẩu, cấu trúc hàng xuất khẩu mạnh nhất của Việt Nam sang khu vực này bao gồm: 1) Nông sản: Tính đến hết năm 2024, gạo của Việt Nam đã vượt qua các đối thủ cạnh tranh lớn như Thái Lan, Ấn Độ và có được nhiều hợp đồng xuất khẩu lớn tại thị trường châu Phi. 2) Thủy sản: Theo Vụ Thị trường châu Á-châu Phi, Bộ Công Thương, Ai Cập và các thị trường Bờ Biển Ngà, Cameroon... được đánh giá còn nhiều dư địa cho thủy sản Việt Nam. Việt Nam tiếp tục nhập khẩu từ châu Phi máy móc, xăng dầu, nguyên phụ liệu (hạt điều thô)... nhằm đáp ứng nhu cầu sản xuất phục vụ tiêu dùng trong nước và tái xuất.

Mặc dù Việt Nam đã tăng trưởng xuất khẩu khả quan ở các lĩnh vực có giá trị gia tăng như điện tử và cơ khí chế tạo, nhưng về cơ bản, xuất khẩu vẫn còn phụ thuộc nhiều vào một số mặt hàng chủ lực như nông sản, dệt may, giày dép, điện thoại... Tuy nông-lâm-thủy sản là thế mạnh của Việt Nam và châu Phi là thị trường tiềm năng, song châu lục này vẫn chiếm thị phần nhỏ trong xuất khẩu của Việt Nam (năm 2024 thị trường châu Phi chiếm 1,8% tổng xuất khẩu của Việt Nam, trong đó lớn nhất là châu Á với 48,2%, châu Mỹ 23,7%, châu Âu 11,7%, châu Đại Dương là 1,4%). Khó khăn của doanh nghiệp hiện nay là thiếu thông tin về nhu cầu và tiêu chuẩn nhập khẩu của thị trường, thiếu hỗ trợ kết nối doanh nghiệp. Hơn thế nữa, khoảng cách địa lý xa xôi nên chi phí vận chuyển hàng hóa từ Việt Nam sang châu Phi cũng khá lớn.

Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Đỗ Hùng Việt tiếp, làm việc với Đoàn Đại sứ các nước châu Phi để trao đổi về "Tăng cường hợp tác kinh tế Việt Nam-châu Phi”, tháng 9/2024. (Ảnh: Quang Hòa)

Bên cạnh đó, số lượng quốc gia châu Phi đầu tư vào Việt Nam hiện còn chiếm tỷ trọng nhỏ, từ năm 1988 tới hết 2024 chỉ có 18 quốc gia khu vực này đầu tư vào Việt Nam. Năm 2024, có 36 dự án FDI cấp mới do châu Phi đầu tư vào Việt Nam: i) Đứng đầu là Seychelles, với 27 dự án cấp mới, tổng vốn FDI đăng ký là 2.578,21 triệu USD. ii) Tiếp theo là Nigeria, có 2 dự án cấp mới, 71 lượt góp vốn và mua cổ phần, tổng vốn đầu tư đạt 3,908 triệu USD. iii) Ngoài ra có một số quốc gia châu Phi khác cũng đầu tư vào Việt Nam như Nam Phi, Ghana, Burkina Faso, Mauritius... Nhìn chung số vốn đầu tư từ châu Phi vào Việt Nam còn rất hạn chế.

Ngược lại, các doanh nghiệp Việt Nam cũng chưa thực hiện đầu tư vào châu Phi nhiều. Các doanh nghiệp mới chỉ đầu tư vào một số nước như Cameroon, Burundi, Tanzania, Mozambique, Algeria.... Điển hình, Việt Nam đã đầu tư khoảng 8,16 triệu USD vào Nam Phi. Ngoài ra, dự án liên doanh viễn thông Movitel của Viettel tại Mozambique cũng là điểm sáng trong đầu tư nước ngoài của Việt Nam vào châu Phi. Để đẩy mạnh đầu tư giữa hai bên, tháng 9/2024, Thứ trưởng Ngoại giao Đỗ Hùng Việt đã gặp gỡ Đoàn Đại sứ các nước châu Phi trong buổi làm việc với chủ đề "Tăng cường hợp tác kinh tế Việt Nam-châu Phi”. Mục tiêu của cả hai đều là Việt Nam có thể tận dụng tốt cơ hội của Hiệp định thương mại tự do châu Phi (AfCFTA) nhằm khai thác hiệu quả tiềm năng thị trường chung tại châu lục này...

Về hợp tác văn hóa giáo dục và du lịch, vào tháng 5/2024, Đại sứ quán các nước châu Phi tại Hà Nội đã tổ chức Lễ kỷ niệm Ngày châu Phi. Việt Nam cũng đã hỗ trợ nhiều nước châu Phi trong lĩnh vực giáo dục, đào tạo nhân lực chất lượng cao. Trong lĩnh vực du lịch, lượt du khách từ châu Phi tới Việt Nam chiếm tỷ trọng 0,3% trong tổng lượt khách du lịch quốc tế. Năm 2024, Việt Nam đón hơn 44,4 nghìn lượt khách du lịch từ châu Phi. Mặc dù tăng so với năm trước đó, nhưng số lượt khách du lịch từ khu vực này tới Việt Nam còn khá khiêm tốn so với các nơi khác trên thế giới.

Ngoài ra, trong bối cảnh nhiều nước châu Phi đang thực hiện chiến lược đa dạng hóa phát triển kinh tế, nhấn mạnh vào việc giảm sự phụ thuộc vào ngành khai thác (khoáng sản, dầu mỏ, khí đốt), chuyển đổi sang nông nghiệp xanh, Việt Nam trở thành đối tác quan trọng trong thúc đẩy nông nghiệp xanh tại đây. Các dự án hợp tác tập trung vào chuyển giao công nghệ sản xuất nông nghiệp thân thiện với môi trường, cải thiện giống cây trồng, phát triển hệ thống nông nghiệp bền vững. Tiêu biểu là dự án hợp tác Việt Nam-Ethiopia trong phát triển chuỗi giá trị cà phê hữu cơ, giúp tăng thu nhập cho nông dân địa phương, cải thiện chất lượng sản phẩm xuất khẩu.

Năm 2024, Việt Nam đã cử hơn 50 chuyên gia nông nghiệp sang làm việc tại Tanzania và Mozambique, hỗ trợ phát triển hệ thống tưới tiêu và trồng lúa năng suất cao. Việt Nam hỗ trợ kỹ thuật và cung cấp giống cây trồng cho một số quốc gia như Kenya, Nigeria, Ghana…, qua đó giúp tăng năng suất nông nghiệp lên 20% so với năm 2023. Ngoài ra, Việt Nam cũng hợp tác phát triển công nghệ tưới tiết kiệm nước và quản lý đất đai bền vững tại Kenya, Rwanda; giúp hai nước này tiếp tục dẫn đầu trong việc áp dụng các kỹ thuật canh tác thân thiện với môi trường, tăng sản lượng lương thực lên 15% so với năm 2023.

Trên phương diện hợp tác phát triển ngành năng lượng theo hướng xanh và bền vững, Công ty dầu khí Việt Nam, như PetroVietnam đã ký kết các hợp đồng hợp tác trị giá 1,2 tỷ USD với đối tác châu Phi. Trong các dự án khai thác dầu khí tại Angola và Nigeria, Việt Nam đồng thời chuyển giao công nghệ khai thác thân thiện với môi trường. Sự hợp tác này không chỉ tăng cường hiệu quả khai thác mà còn thúc đẩy việc bảo vệ môi trường, giảm thiểu tác động tiêu cực từ ngành công nghiệp nặng. Việt Nam cũng đã đầu tư vào các dự án năng lượng tái tạo tại châu Phi, đặc biệt là trong lĩnh vực năng lượng mặt trời và thủy điện, mang lại lợi ích kinh tế đáng kể cho cả hai bên.

Nữ chiến sĩ gìn giữ hòa bình Việt Nam tại châu Phi. (Nguồn: NVCC)

Có thể nói, năm 2025 hợp tác giữa Việt Nam và châu Phi sẽ tiếp tục mở rộng, đặc biệt là trong phát triển nông nghiệp xanh và khai thác tài nguyên bền vững. Trong đó, dự kiến Việt Nam sẽ tăng cường các chương trình đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật cho châu lục này. Các dự án đầu tư vào nông nghiệp và tài nguyên cũng dự kiến tăng trưởng khoảng 15-20%, đóng góp vào sự phát triển bền vững của cả hai bên.

Có thể nói, châu Phi đang trải qua những biến động quan trọng về chính trị, kinh tế và quan hệ quốc tế, mở ra nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra không ít thách thức. Sự dịch chuyển trong cán cân quyền lực, quá trình chuyển đổi mô hình phát triển và những điều chỉnh trong chính sách đối ngoại của các cường quốc sẽ định hình tương lai khu vực này. Đặc biệt, trong bối cảnh đó, quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và châu Phi sẽ còn tiếp tục mở rộng, đặc biệt trên các thương mại, đầu tư và phát triển bền vững. Dù còn nhiều rào cản, nhưng với nền tảng hợp tác vững chắc và những chiến lược phù hợp, hai bên có thể khai thác hiệu quả tiềm năng sẵn có, hướng tới một mối quan hệ đối tác ngày càng thực chất và bền vững.

PHÒNG NGHIÊN CỨU CHÂU PHI, VIỆN NGHIÊN CỨU NAM Á, TÂY Á VÀ CHÂU PHI