Châu Âu tăng cường tự chủ quốc phòng – 'sự thức tỉnh' có muộn màng?

Trong đó, Liên minh châu Âu (EU) sẽ ưu tiên cho các công ty châu Âu trong hoạt động mua sắm chung để hỗ trợ ngành công nghiệp quốc phòng của châu lục.

Khi công bố Sách Trắng quốc phòng, Đại diện cấp cao của Liên minh châu Âu về chính sách đối ngoại – bà Kaja Kallas nhận định rằng “Hiện không có Chiến tranh Lạnh, nhưng có một “cuộc chiến tranh nóng” trên đất châu Âu và mối đe dọa là hiện hữu”. Tuyên bố này cho thấy sự thay đổi nhận thức như thế nào của châu Âu đối với môi trường an ninh khu vực, và việc tăng cường tính tự chủ của châu Âu sau thời gian dài phụ thuộc vào nguồn vũ khí từ Mỹ có theo kịp với những biến động của thời cuộc?

Đại diện cấp cao của Liên minh châu Âu về chính sách đối ngoại – bà Kaja Kallas (trái) nhận định rằng “Hiện không có Chiến tranh Lạnh, nhưng có một “cuộc chiến tranh nóng” trên đất châu Âu và mối đe dọa là hiện hữu”. Ảnh: Toute l'Europe

Cách nhìn nhận của EU về bối cảnh an ninh hiện tại

Các thay đổi về tư duy của châu Âu trong quốc phòng đã được hình thành từ nhiều tháng trở lại đây. Trong phát biểu của mình liên quan đến Sách Trắng Quốc phòng, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen nhấn mạnh "thời đại hòa bình đã qua" và "kiến trúc an ninh" mà lục địa già "dựa vào không còn là điều hiển nhiên nữa".

Theo bà Leyen, châu Âu hiện đang phải đối mặt với nhiều nguy cơ mất an toàn lục địa với những mối đe dọa đến từ phía Đông, cụ thể là từ Nga và khu vực Trung Đông. Điều này sẽ còn tồn tại trong nhiều năm tới. Chưa bao giờ chiến tranh lại gần châu Âu đến thế. Các diễn biến mới liên quan đến cuộc xung đột Nga-Ukraine cho thấy phía Kiev đang gặp nhiều khó khăn khi thiếu thiết bị, đạn dược và liên tục bị phía Moscow gây áp lực tại nhiều mặt trận. Khối 27 cũng gặp khó khăn trong vấn đề hỗ trợ Ukraine khi tài chính đang dần cạn kiệt, nhưng quan trọng nhất là các nhà máy sản xuất vũ trang và hậu cần của châu Âu đều đang bị quá tải và khó có khả năng đáp ứng nhu cầu của cuộc xung đột.

Liên quan đến “kiến trúc an ninh”, bà Leyen cho rằng sự bảo vệ châu lục của Mỹ, thông qua cơ chế NATO, đang bị suy yếu và nhiều khả năng sẽ phải thay đổi. Hình ảnh về những hạm đội tàu chiến hiện đại hùng dũng trên Đại Tây Dương tạo cảm giác an toàn cho người dân châu lục đang dần biến mất. Trong thời gian tới, Mỹ sẽ chuyển hướng quan tâm sang khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, các cơ chế phòng thủ của Washington tại châu Âu sẽ bị rút gọn hoặc trong trường hợp tốt nhất là duy trì ở mức hiện tại. Bởi với sự phát triển của các công nghệ quốc phòng mới, phía quân đội Mỹ sẽ có thể can thiệp ở khoảng cách xa. Sự hiện diện trực tiếp chỉ là bài toán trấn an tinh thần cho châu Âu.

Theo các chuyên gia nhận định, vấn đề này đã được hầu hết các lãnh đạo Liên minh châu Âu thảo luận nhiều tháng trước khi cuộc bầu cử Mỹ cuối năm 2024 bắt đầu. Tuy nhiên, sự phản ứng chậm chạp của Khối 27 bắt nguồn từ những ảo tưởng, những hy vọng «mong manh» về mối quan hệ tốt đẹp xuyên Đại Tây Dương trong quá khứ. Chỉ khi phía chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump bắt đầu có những hành động "quyết liệt", cụ thể là xích lại gần Moscow và đe dọa sẽ rút khỏi NATO, châu Âu bỗng chốc bừng tình và ráo riết tái vũ trang quốc phòng.

Với tiêu chí các nước thành viên Khối 27 phải đầu tư nhiều hơn, nhanh hơn và tốt hơn để đảm bảo an ninh quốc phòng, EU hy vọng giành lại được khả năng tự chủ chiến lược trong thời gian ngắn nhất, qua đó tái khẳng định vị thế của châu lục trên trường quốc tế. Giới quan sát cho rằng đây sẽ là một bài toán hóc búa, đòi hỏi sự đầu tư lâu dài, xuyên suốt nhiều thập kỷ cho toàn bộ châu lục, nhất là trong bối cảnh hiện nay, khi chi tiêu của châu Âu trong lĩnh vực quốc phòng thấp hơn nhiều so với Mỹ, Nga hay Trung Quốc.

Mục tiêu huy động 800 tỷ Euro cho kế hoạch “tái vũ trang châu Âu”

Về mặt lý thuyết, đây là một biện pháp hoàn toàn khả thi. Kế hoạch “Tái vũ trang châu Âu” sẽ xây dựng các cơ chế tài chính, cho phép các quốc gia thành viên Khối 27 đầu tư nhiều hơn vào quốc phòng và mua sắm thiết bị quân sự, với khoản vay lên tới 150 tỷ Euro (161 tỷ USD). Khoản vay này sẽ được sử dụng để đầu tư vào các lĩnh vực quốc phòng có nhu cầu cấp thiết như phát triển hệ thống phòng không, nghiên cứu tên lửa, máy bay không người lái và hệ thống chống máy bay không người lái hay hệ thống pháo binh.

Ngoài ra, việc cho phép các quốc gia thành viên tăng cường chi tiêu quân sự mà không bị tính vào thâm hụt ngân sách quốc gia, vốn được giới hạn ở mức 3% GDP sẽ là điểm nhấn chính. Cơ chế này sẽ tạo điều kiện cho các thành viên Khối 27 huy động đến 650 tỷ Euro (700 tỷ USD) để đầu tư tái thiết quốc phòng trong vòng 4 năm tới.

Tuy nhiên, trên thực tế, cơ chế loại bỏ “thâm hụt ngân sách quốc gia” chỉ có thể áp dụng ở một số quốc gia Bắc Âu có mức nợ công thấp. Chính phủ các quốc gia này hoàn toàn có thể đề nghị Quốc hội thông qua các gói đầu tư quốc phòng kèm theo các biện pháp cân bằng ngân sách. Ngược lại, tại một số quốc gia khác đang có mức nợ công cao như Pháp, Italia hay Bỉ, đây là điều không khả thi bởi phương án này không giúp các thành viên Khối 27 giảm bớt các hạn chế về ngân sách. Mỗi một Euro chi tiêu đều sẽ phải hoàn trả, đây chỉ là vấn đề thời gian chứ không phải là rào cản được giới hạn ở mức 3% GDP.

Trong bối cảnh một số chính phủ EU đang phải thắt lưng buộc bụng, cân đo đong đếm từng đồng, gặp khó khăn trong vấn đề thông qua dự luật ngân sách hàng năm, việc tăng cường chi tiêu quốc phòng đồng nghĩa với việc phải tự động rút gọn các khoản khác hoặc tăng thuế để bổ sung nguồn ngân sách thâm hụt. Dù bất kỳ biện pháp nào được chọn thì mọi phương án đều sẽ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống người dân cũng như khả năng kinh doanh của các doanh nghiệp.

Nếu vấn đề không được xử lý một cách ổn thỏa thì đây sẽ là một vòng tuần hoàn ác tính bởi thuế cao sẽ buộc người dân giảm sức mua, qua đó doanh nghiệp buộc phải tăng giá thành và giảm khả năng cạnh tranh. Giá cao sẽ khiến nền kinh tế trì trệ và tiếp tục làm giảm nguồn thu nhập của người dân. Và với tình hình kinh tế Eurozone đang vấp phải nhiều khó khăn, nhiều doanh nghiệp đang trông chờ vào sự hỗ trợ từ chính phủ, đây sẽ không phải là lựa chọn mà các quốc gia Khối 27 nhắm đến.

Trên quan điểm đó, tại Hội nghị thượng đỉnh EU diễn ra vào tuần trước, một số quốc gia thành viên Khối 27 đã đề xuất ý tưởng thành lập một quỹ nợ chung cho phép các quốc gia thành viên EU cùng nhau vay nợ. Cơ chế này sẽ hoạt động tương tự như quỹ hỗ trợ phục hồi hậu Covid-19, được các lãnh đạo châu Âu nhất trí thông qua vào năm 2020, trị giá hơn 850 tỷ Euro (922 tỷ USD) dưới hình thức trợ cấp để hỗ trợ các doanh nghiệp trong lĩnh vực quốc phòng tại các nền kinh tế “yếu kém”. Như vậy, nhiều nước châu Âu sẽ có thể đồng thời tách biệt và triển khai song song 2 chiến lược đầu tư kinh tế và đầu tư quốc phòng, qua đó tăng cường khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp nội địa.

Dù vậy, ý tưởng này vẫn vấp phải sự phản đối của một số quốc gia thành viên EU bởi không phải nước nào cũng sẵn sàng để chia sẻ khoản nợ, đơn cử như trường hợp của Hà Lan, Thủ tướng nước này Dick Schoof đã công khai phản đối giải pháp tại Hội nghị.

Trở ngại đối với châu Âu

Hiện châu Âu vẫn đang loay hoay chưa có lời giải đáp cụ thể cho một vấn đề nổi cộm đã tồn tại từ nhiều thập kỷ trở lại đây. Đó là tình trạng phân mảnh thị thường sản xuất và kinh doanh các thiết bị quốc phòng. Khả năng này chỉ nằm trong tay một số ít quốc gia châu Âu trong khi phần còn lại hầu như bị loại khỏi “cuộc chơi”.

Giới quan sát nhận định vấn đề ở đây không phải là việc châu Âu lấy ngân sách từ đâu để đầu tư vào quốc phòng. Điều này chỉ giải quyết được phần ngọn không trị được phần rễ, bởi châu Âu vẫn phụ thuộc chủ yếu vào các thiết bị vũ trang của Washington. Đến năm 2024, hơn 60% lượng thiết bị quân sự được mua của châu Âu đều được sản xuất từ Mỹ. Nếu không có sự thay đổi thì dù EU có huy động được 800 hay 1.000 tỷ Euro đi chăng nữa, sức mạnh vũ trang của châu lục sẽ chỉ tăng cường nhất thời nhưng sau 10 năm, 20 năm, châu Âu sẽ lại quay trở lại điểm xuất phát ban đầu với những vũ khí lạc hậu. Lục địa già chỉ có thể tự chủ chiến lược khi việc phòng thủ của châu Âu phải được đảm bảo bằng vũ khí của châu Âu.

Vấn đề này lại một lần nữa đưa châu Âu đến ngã tư của sự chia rẽ. Dù trong Sách Trắng, Ủy ban châu Âu có đề cập đến việc ưu tiên các dự án đầu tư nghiên cứu quốc phòng có từ hai quốc gia Khối 27 trở lên, nhưng thực tế lại khắc nghiệt hơn nhiều. Bởi đến thời điểm hiện tại, chỉ một số quốc gia châu Âu, chủ yếu ở Tây Âu, nắm trong tay một số công nghệ vũ trang tiên tiến. Đại đa số các nước Đông Âu đều khá lạc hậu trong lĩnh vực này. Như vậy, dù cho có hợp tác đi chăng nữa thì phần chủ động vẫn nằm ở phía Tây. Và kể cả các nước phía Đông có mong muốn tự chủ nhiều hơn nữa thì thời gian từ nghiên cứu cho đến áp dụng thực tiễn sẽ là rất dài, bao gồm cả các rủi ro công nghệ sẽ lạc hậu khi bắt đầu đi vào vận hành.

Thế nên với những gì được đề xuất trong Sách Trắng châu Âu, nhiều chính trị gia đang đặt ra câu hỏi liệu đây có phải là kế hoạch tăng cường quốc phòng châu Âu hay là biện pháp tăng cường kiểm soát quốc phòng của các quốc gia EU bởi các thể chế châu Âu? Giải pháp gần như duy nhất để châu Âu cùng phát triển là các quốc gia nắm giữ công nghệ chủ động chia sẻ với phần còn lại. Nhưng liệu các nước phát triển đã sẵn sàng để tin tưởng vào các đồng minh? Cho dù điều đó bao gồm cả nguy cơ tiết lộ các bí mật quốc gia cho bên thứ 3?

Anh Tuấn/VOV-Paris