Cánh cửa hẹp giữa những yêu sách cứng rắn

Về phía Ukraine, ưu tiên hàng đầu hiện nay là đạt được một thỏa thuận ngừng bắn toàn diện. Chánh Văn phòng Tổng thống Ukraine Andriy Yermak tuyên bố Kiev đã gửi đề xuất cụ thể tới Moscow, yêu cầu nhận được một bản ghi nhớ trước vòng đàm phán Istanbul, trong đó thể hiện cam kết ngừng bắn kéo dài ít nhất 30 ngày, có sự giám sát quốc tế.

Cuộc họp giữa phái đoàn Nga và Ukraine tại Istanbul ngày 16/5.

Trong khi đó, theo Bộ trưởng Ngoại giao Ukraine Andrii Sybiha, chỉ khi có tài liệu dự thảo rõ ràng, phái đoàn Ukraine mới có thể tham gia thảo luận một cách thực chất. Tổng thống Volodymyr Zelensky cũng nhấn mạnh rằng, Ukraine muốn một chương trình nghị sự rõ ràng, chứ không phải những cuộc gặp “mang tính hình thức”. Bản thân Kiev mong muốn một lệnh ngừng bắn vô điều kiện, coi đây là nền tảng quan trọng để tiếp tục đàm phán về các vấn đề dài hạn, bao gồm rút quân, tái lập đường biên giới 1991 và phục hồi chủ quyền trên toàn bộ lãnh thổ, kể cả Crimea.

Ngược lại, Nga bước vào đàm phán với những yêu cầu tối đa. Moscow đã đặt ra các điều kiện chính để chấm dứt chiến dịch quân sự: Ukraine phải rút quân khỏi bốn tỉnh Donetsk, Luhansk, Kherson và Zaporizhzhia - những khu vực Nga tuyên bố sáp nhập; đồng thời chính thức cam kết không gia nhập NATO, giữ vị thế trung lập, chấp nhận phi quân sự hóa. Moscow cũng yêu cầu phương Tây dỡ bỏ một phần lệnh trừng phạt, giải quyết tài sản Nga bị đóng băng, và bảo đảm quyền lợi của người nói tiếng Nga tại Ukraine. Từ lâu, Điện Kremlin đã khẳng định bất cứ thỏa thuận hòa bình nào cũng phải xử lý “nguyên nhân gốc rễ” của xung đột, bao gồm các yếu tố chính trị, quân sự và xã hội - những điều kiện mà Kiev coi là không thể chấp nhận.

Điều đáng nói là cách tiếp cận chiến lược của hai bên hiện nay hầu như không có điểm giao nhau. Ukraine, với hậu thuẫn mạnh mẽ từ Mỹ và châu Âu, tiếp tục đặt cược vào việc bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ và quyền lựa chọn liên minh quốc tế. Nga, đang kiểm soát thực địa ở nhiều khu vực, lại tìm kiếm một thỏa thuận củng cố các lợi ích chiến lược đã đạt được, đồng thời loại bỏ các rủi ro an ninh lâu dài từ phía NATO. Chính sự khác biệt này khiến nhiều chuyên gia cho rằng, ngay cả khi đôi bên đồng ý ngồi xuống bàn đàm phán, cơ hội đạt được một thỏa thuận thực chất vẫn rất mong manh. Trong vòng đàm phán đầu tiên hôm 16/5 tại Istanbul, phía Nga không chấp nhận đề xuất ngừng bắn ngay lập tức của Ukraine.

Các quan chức cấp cao Moscow, như Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại Hội đồng Liên bang Grigory Karasin nhấn mạnh phi quân sự hóa Ukraine là lập trường cốt lõi, không thể thương lượng. Người phát ngôn Kremlin Dmitry Peskov khẳng định các cuộc gặp cấp lãnh đạo, nếu có, cũng chỉ diễn ra sau khi phái đoàn hai bên đạt được tiến triển cụ thể. Trong khi đó, Ukraine lại nhấn mạnh ngừng bắn là điều kiện tiên quyết để tạo không gian thảo luận thực chất.

Vai trò của các bên trung gian càng làm bức tranh thêm phức tạp. Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan liên tục nhấn mạnh tầm quan trọng của đàm phán, đồng thời đề xuất tổ chức hội nghị thượng đỉnh bốn bên gồm Thổ Nhĩ Kỳ, Mỹ, Nga và Ukraine sau vòng đàm phán Istanbul. Ankara xem đây là cơ hội khẳng định vai trò hòa giải viên trong xung đột, đồng thời củng cố vị thế địa chính trị ở khu vực. Trong khi đó, Mỹ, dưới thời Tổng thống Donald Trump, vừa thúc ép hai bên trở lại bàn hội đàm, vừa bày tỏ quan điểm bất ngờ gần với Moscow khi cho rằng mối lo ngại của Nga về NATO là “công bằng”.

Tuy nhiên, phần lớn giới chính trị Mỹ vẫn ủng hộ viện trợ quân sự và tài chính cho Ukraine, đồng thời gia tăng sức ép trừng phạt lên Nga. Liên minh châu Âu (EU), mặt khác, giữ lập trường kiên quyết rằng bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào cũng phải dựa trên Hiến chương Liên hợp quốc (LHQ) và tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine, đồng nghĩa với việc không công nhận các vùng lãnh thổ Nga đã sáp nhập. Các chuyên gia quốc tế đưa ra nhận định khá dè dặt về triển vọng hòa bình.

Thomas Graham, cựu cố vấn Nhà Trắng và thành viên Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Mỹ, cho rằng Điện Kremlin không thấy lý do nhượng bộ vào thời điểm này khi đang chiếm ưu thế quân sự và nền kinh tế Nga vẫn duy trì được sự ổn định nhất định dưới áp lực trừng phạt. Alexander Baunov, nhà phân tích của Carnegie Moscow Center, nhận định Nga chủ trương “đàm phán không ngừng bắn” - một chiến lược duy trì hoạt động quân sự để gia tăng đòn bẩy trên bàn thương lượng. Ở chiều ngược lại, giới quan sát phương Tây cho rằng Ukraine khó có thể chấp nhận bất cứ điều kiện nào làm phương hại chủ quyền quốc gia, đặc biệt khi dư luận quốc tế và các đồng minh phương Tây đều khẳng định ủng hộ Kiev đến cùng.

Đáng chú ý, dù các vòng đàm phán sắp tới được kỳ vọng mang lại tín hiệu tích cực, thực tế chiến trường lại cho thấy một bức tranh trái ngược. Sau vòng trao đổi tù binh hồi giữa tháng 5, Nga gia tăng các đợt tấn công bằng tên lửa và máy bay không người lái vào nhiều thành phố Ukraine, trong khi Kiev tiếp tục huy động lực lượng, nhận thêm viện trợ vũ khí từ Mỹ và EU. Một số chính trị gia Mỹ, như Thượng nghị sĩ Lindsey Graham, cảnh báo đây có thể chỉ là “vở kịch ngoại giao” nhằm kéo dài chiến tranh. Ở cả hai phía, không có dấu hiệu nào cho thấy các bên sẵn sàng lùi bước khỏi những yêu cầu cứng rắn của mình.

Từ góc nhìn chiến lược, các nhà phân tích nhận định hòa bình chỉ có thể đạt được khi ít nhất một bên sẵn sàng nhượng bộ một phần. Đối với Ukraine, điều này đồng nghĩa với việc tạm gác tham vọng gia nhập NATO, hoặc chấp nhận một số nhượng bộ về quy chế các khu vực tranh chấp. Đối với Nga, đó là từ bỏ các yêu sách lãnh thổ tối đa và chấp nhận các bảo đảm an ninh song phương, thay vì yêu cầu phương Tây thay đổi chính sách “cửa mở”.

Cho đến nay, chưa có dấu hiệu nào cho thấy bất kỳ bên nào sẵn sàng đi theo hướng đó. Dù vậy, các chuyên gia vẫn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì đàm phán. Dù không mang lại kết quả ngay lập tức, các vòng thương lượng có thể giúp ngăn chặn leo thang nguy hiểm, mở ra các kênh liên lạc khẩn cấp, đồng thời tạo nền tảng cho các thỏa thuận từng bước, từ ngừng bắn cục bộ đến thỏa thuận trao đổi nhân đạo. Trong một bối cảnh đầy rủi ro, ngay cả những tiến triển nhỏ cũng có thể mang ý nghĩa lớn, giúp duy trì hy vọng hòa bình cho một khu vực đã bị chiến tranh tàn phá suốt ba năm qua.

Khi vòng đàm phán Istanbul ngày 2/6 tới gần, cả thế giới dõi theo với những kỳ vọng thận trọng. Dù viễn cảnh hòa bình toàn diện vẫn còn xa, việc Nga và Ukraine tiếp tục đối thoại ít nhất cũng cho thấy các cánh cửa ngoại giao vẫn chưa hoàn toàn khép lại. Câu hỏi lớn còn bỏ ngỏ là liệu các bên, với tất cả những yêu sách và mục tiêu chiến lược riêng, có thể tìm được một điểm trung dung nào đó để dừng tiếng súng, hay xung đột này sẽ tiếp tục kéo dài như một vết thương hở của châu Âu hiện đại.

Khổng Hà