'Căng mình' thích ứng làn sóng phòng vệ thương mại

Tôm có nguy cơ mất thị phần tại Mỹ nếu phải chịu mức thuế chống bán phá giá như phán quyết sơ bộ lên tới 33,29%

Những “tâm điểm” kiện phòng vệ thương mại

Biện pháp phòng vệ thương mại là công cụ mà các quốc gia thường xuyên sử dụng nhằm bảo vệ ngành sản xuất trong nước trước sức ép cạnh tranh từ hàng nhập khẩu. Có ba loại biện pháp chính gồm: chống bán phá giá, chống trợ cấp và biện pháp tự vệ.

Theo GH Consults (đơn vị tư vấn chính sách và pháp luật kinh tế), xu hướng toàn cầu đang chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ các vụ kiện phòng vệ thương mại. Nếu giai đoạn 2005 - 2012, trung bình chỉ khoảng 200 vụ/năm thì trong 7 năm gần đây con số đã lên tới khoảng 400 vụ/năm, ngoại trừ giai đoạn ảnh hưởng bởi dịch Covid-19. Trong đó, Ấn Độ, Mỹ và EU là những khu vực sử dụng biện pháp phòng vệ thương mại nhiều nhất.

Với Việt Nam, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu đã gần đạt mốc 1.000 tỷ USD, trong đó xuất khẩu đang tiến tới con số 500 tỷ USD, khiến nguy cơ bị kiện ngày càng lớn, tập trung vào nhóm kim loại, dệt may, tiêu dùng, nhựa, gỗ, thủy sản.

Tại Diễn đàn Phòng vệ thương mại 2025 cuối tuần qua, ông Lê Sỹ Giảng, Giám đốc GH Consults nhận định, lẽ đương nhiên chúng ta sẽ chịu áp lực ngày càng lớn hơn khi doanh nghiệp tiếp tục mở rộng xuất khẩu. Chưa kể, làn sóng chuyển dịch sản xuất từ Trung Quốc sang các quốc gia khác, trong đó có Việt Nam, không chỉ khiến hàng hóa Việt Nam bị điều tra trực tiếp, mà còn làm gia tăng nguy cơ bị cáo buộc lẩn tránh thuế.

Ống thép là một trong những sản phẩm thường xuyên vướng vào các vụ kiện. Nguyên nhân là bởi thép vốn được các nước bảo hộ mạnh để phát triển ngành sản xuất nội địa, đồng thời là nguyên liệu đầu vào của nhiều ngành sản xuất. Do vậy, khởi kiện và áp dụng phòng vệ thương mại với thép cũng đồng nghĩa với việc gián tiếp bảo vệ các ngành kinh tế hạ nguồn.

Theo số liệu Hiệp hội Thép Việt Nam (VSA), giai đoạn 2004 - 8/2025, thép xuất khẩu của Việt Nam đã bị kiện tổng cộng 86 vụ, chiếm hơn 30% tổng số vụ việc phòng vệ thương mại đối với hàng xuất khẩu của Việt Nam. Phần lớn đến từ các thị trường chính như Mỹ, EU và một số nước ASEAN. Gần đây, Mexico và Mỹ nổi lên với nhiều vụ điều tra khi kim ngạch xuất khẩu thép Việt sang hai thị trường này tăng nhanh.

Ông Vũ Văn Thanh, Tổng giám đốc Tập đoàn Hoa Sen (mã HSG) cho biết, ngành tôn mạ hiện chịu sức ép kép: trong nước phải cạnh tranh với nguồn tôn giá rẻ, kém chất lượng nhập khẩu; ra nước ngoài lại thường xuyên đối mặt với các vụ kiện phòng vệ thương mại.

Nếu ở nội địa, Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) đã điều tra và áp thuế để bảo vệ sản xuất, thì ở thị trường xuất khẩu, hàng Việt lại trở thành “bị đơn” trong các vụ kiện. Đáng chú ý, năm nay, Mỹ thay đổi chính sách với hàng nhập khẩu, kéo theo xu hướng nhiều quốc gia tăng cường bảo hộ bằng phòng vệ thương mại.

Ông Thanh nhấn mạnh, tình hình các vụ kiện chống bán phá giá ngày càng phức tạp, do Mỹ vẫn chưa công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường. Vì thế, họ thường dùng dữ liệu giá của nước thứ ba, thay vì số liệu thực tế từ Việt Nam.

Ở ngành thủy sản, bà Trần Thụy Quế Phương, Phó tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, Việt Nam đã trải qua 20 kỳ rà soát hành chính với mặt hàng tôm và 21 kỳ với mặt hàng cá tra, nhờ đó doanh nghiệp dần trưởng thành, có kinh nghiệm hơn khi tham gia các vụ kiện.

Tuy vậy, khó khăn vẫn còn lớn, nhất là tại Mỹ, do cách tính thuế của Bộ Thương mại Mỹ (DOC) và việc lựa chọn nước thứ ba thay thế khiến doanh nghiệp bị động. Thêm vào đó, nhiều yếu tố thị trường mới phát sinh khiến không ít doanh nghiệp - kể cả từng là bị đơn bắt buộc - vẫn lúng túng.

Thủy sản Việt Nam đang phải chịu thuế chống bán phá giá, thuế chống trợ cấp, thuế đối ứng và rào cản kỹ thuật như Luật Bảo vệ Động vật biển, khiến sản phẩm rơi vào thế bất lợi. Đặc biệt, tôm có nguy cơ mất thị phần tại Mỹ nếu phải chịu mức thuế chống bán phá giá như phán quyết sơ bộ lên tới 33,29%.

Ngành gỗ cũng từng lúng túng khi đối diện vụ kiện lớn theo Mục 301 của Mỹ năm 2021, sau đó tiếp tục gặp các vụ việc liên quan đến ván dán, ván nhân tạo và mới đây là điều tra lẩn tránh thuế theo Mục 232.

Chủ động “phòng” trước khi “chống”

Từ những thách thức hiện tại, ông Vũ Văn Thanh nhấn mạnh, doanh nghiệp cần coi trọng “phòng” trước khi nghĩ đến “chống”. Việc chuẩn bị sổ sách, số liệu minh bạch, theo chuẩn quốc tế, dễ truy xuất là yếu tố then chốt, đồng thời phải tuân thủ nguyên tắc không bán phá giá để giảm thiểu rủi ro ngay từ đầu.

Trong trường hợp phát sinh vụ kiện, doanh nghiệp sẽ phải đối diện quy trình điều tra nghiêm ngặt, từ việc trả lời bộ câu hỏi dài, chi tiết cho tới các đợt thẩm tra tại chỗ. Yếu tố quan trọng nhất lúc này là hợp tác đầy đủ và kịp thời.

“Nếu không hợp tác, doanh nghiệp sẽ bị coi là thiếu thiện chí và dễ bị áp mức thuế cao nhất”, ông Thanh khẳng định.

Với các vụ kiện chống trợ cấp, ngoài doanh nghiệp, Bộ Công Thương - Cục Phòng vệ thương mại và các đơn vị liên quan cũng phải tham gia trả lời, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ để xử lý trọn vẹn.

Ông Thanh cũng lưu ý, hiểu biết của doanh nghiệp Việt về phòng vệ thương mại vẫn còn hạn chế. Đây là vấn đề mới, chỉ nổi lên trong vài năm gần đây, nên việc tổ chức hội thảo, biên soạn tài liệu hướng dẫn, chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn sẽ có ý nghĩa rất lớn.

Tương tự, VASEP khuyến nghị, doanh nghiệp thủy sản cần rà soát, hệ thống hóa toàn bộ hồ sơ, dữ liệu, đặc biệt minh bạch trong truy xuất nguồn gốc. Hiệp hội cũng theo dõi sát số liệu xuất khẩu để đưa ra cảnh báo sớm, giúp doanh nghiệp có nguy cơ bị chọn làm bị đơn bắt buộc có sự chuẩn bị trước.

Dưới góc độ nhà tư vấn, ông Lê Sỹ Giảng cho rằng, Việt Nam không thể ngừng sản xuất, ngừng xuất khẩu hay ngừng hội nhập quốc tế. Theo ông Giảng, có ba hướng tiếp cận chính mà doanh nghiệp cần chú ý.

Thứ nhất, về pháp lý. Doanh nghiệp cần nắm rõ “luật chơi” khi tham gia thương mại quốc tế. Hiểu biết về pháp luật, quy định và cách thức áp dụng tại từng thị trường là điều kiện tiên quyết. Ngoài các quy định chung, mỗi lĩnh vực lại có quy định riêng cần nghiên cứu kỹ.

Thứ hai, về quản trị. Để ứng phó tốt, doanh nghiệp phải có quản trị nội bộ minh bạch, đặc biệt là hệ thống kế toán, tài chính. Hồ sơ, dữ liệu rõ ràng sẽ là nền tảng khi bị điều tra. Nếu giấy tờ thiếu hoặc sai, sẽ rất khó giải trình.

Thứ ba, về thị trường. Xuất khẩu của Việt Nam hiện vẫn tập trung vào các thị trường truyền thống như Mỹ, EU, Canada và ASEAN - nơi phát sinh nhiều vụ kiện nhất. Do đó, bên cạnh việc chuẩn bị ứng phó, doanh nghiệp cần mở rộng sang các thị trường khác, đặc biệt tận dụng các hiệp định thương mại tự do. Việc khai phá thị trường mới có thể tốn nguồn lực, nhưng bù lại, rủi ro bị kiện sẽ thấp hơn.

Kiều Trang