Cần xem xét toàn diện các tác động

Cụ thể đó là kiểm soát thuốc lá lậu, tăng thu ngân sách bền vững, cũng như giảm thiểu tác động tiêu cực đến kinh tế và an sinh xã hội...

Thuế tăng sốc sẽ gây ra những hệ lụy khó lường

Bộ Tài chính mới đây đã đề xuất 2 phương án tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá. Cụ thể, Bộ này đề xuất áp dụng thuế hỗn hợp, gồm thuế tương đối, hay còn gọi là thuế theo tỉ lệ phần trăm, sẽ giữ nguyên ở mức 75%; và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm từ 2026 đến 2030. Với mức thuế tuyệt đối, Bộ Tài chính đề xuất 2 phương án.

Phương án 1 sẽ tăng 2.000 đồng/bao ở năm đầu tiên và đạt mức tăng 10.000 đồng vào năm 2030; trong khi phương án 2 áp dụng mức tăng 5.000 đồng/bao ngay từ năm 2026 và tăng tịnh tiến 1.000 đồng/bao trong 5 năm kế tiếp để đạt mức 10.000 đồng/bao năm 2030. Những đề xuất này sẽ nằm trong dự án Luật thuế TTĐB (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính hoàn thiện để trình Chính phủ.

Về phương án 2 là sẽ tăng “sốc” ngay từ năm đầu tiên, nếu phân tích ở góc độ toàn diện, điều này sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng sốc, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế. Trên thực tế, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp sẽ giảm như phân tích của Bộ Tài chính nhưng tổng lượng tiêu dùng thuốc lá vẫn như cũ hoặc thậm chí tăng lên do sự dịch chuyển sang thuốc lá nhập lậu.

Bên cạnh đó, khi bổ sung thuế tuyệt đối với mức tăng “sốc” từ năm đầu tiên, không chỉ phân khúc thuốc lá cao cấp mà thuốc lá bình dân cũng bị tăng giá đột ngột. Điều này có nghĩa thuốc lá lậu sẽ tấn công thị trường trên mọi phân khúc thay vì chỉ khu trú ở dòng thuốc lá cao cấp như trước đây, khiến mặt trận chống buôn lậu thuốc lá càng trở nên phức tạp và nhiều thách thức hơn.

Cũng theo Bộ Tài chính, khi áp dụng thuế hỗn hợp, dự kiến số thu thuế TTĐB có thể tăng từ 17,6 nghìn tỉ đồng (năm 2022) lên 39,2 nghìn tỉ đồng (năm 2030). Tuy nhiên, với thực tế hàng lậu sẽ xâm chiếm toàn diện thị trường thuốc lá, mức dự thu này sẽ rất khó đạt được, dẫn đến thất thoát nguồn thu thuế từ thuốc lá hợp pháp, ảnh hưởng nặng nề đến ngân sách Nhà nước.

Trong tờ trình, Bộ Tài chính cũng chỉ ra các phương án đề xuất tăng thuế TTĐB với sản phẩm thuốc lá sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh các mặt hàng thuốc lá. Mở rộng vấn đề này, các ảnh hưởng đến doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh trong ngành sẽ kéo theo nhiều hệ lụy cho toàn bộ chuỗi giá trị và gây ra các tác động tiêu cực về an sinh xã hội.

Chuyện về đánh thuế và thuốc lá lậu trên thế giới

Tham khảo kinh nghiệm các nước trên thế giới cho thấy, tại Ấn Độ, hoạt động buôn bán thuốc lá bất hợp pháp và lậu đang gia tăng và phát triển mạnh mẽ trong vài năm qua. Sự gia tăng chênh lệch thuế đã khiến Ấn Độ trở thành thị trường thuốc lá bất hợp pháp lớn thứ tư trên thế giới. Thị trường tổng thể của thuốc lá bất hợp pháp ở Ấn Độ, theo nghiên cứu của Liên đoàn các Phòng Thương mại Ấn Độ (FICCI Cascade) năm 2022 ước tính là ₹ 22.930 crore. Tổng thiệt hại mà Chính phủ ước tính cho năm 2022 do thị trường bất hợp pháp trong ngành công nghiệp thuốc lá là ₹ 13.331 crore, tăng từ ₹ 6.240 crore vào năm 2012, tăng 46%.

Những báo cáo được trích trên các tạp chí (từ trái qua: Ấn Độ; Philippin; Indonexia) đưa tin ra những cảnh báo của việc tăng thuế sốc đối với thuốc lá dẫn đến nhiều hệ lụy tiêu cực.

Theo báo cáo, sự gia tăng của thuốc lá bất hợp pháp và thuốc lá lậu là kết quả của việc đánh thuế cao, tăng sốc thuế sốc hoặc các quy định cực đoan đối với ngành công nghiệp thuốc lá hợp pháp ở các nước này.

Trong khi đó, Malaysia áp dụng cách tăng thuế đột ngột với mức thuế TTĐB tăng thêm hơn 40% vào năm 2015. Theo Oxford Economics, ngay sau khi Malaysia thực hiện việc tăng thuế trong năm 2015, thị phần thuốc lá lậu năm 2016 tại Malaysia tăng gần 40% so với năm 2015 và đến năm 2020 thị phần thuốc lá lậu đã chiếm 64% thị trường Malaysia.

Ở chiều ngược lại, thị phần thuốc lá hợp pháp tại Malaysia năm 2016 đã giảm ngay lập tức 26%; đến năm 2020 giảm 42% so với năm 2015. Trong khi đó tổng sản lượng thuốc lá tiêu thụ tại Malaysia (tính cả thuốc lá hợp pháp và bất hợp pháp) vẫn tăng đều khoảng 5%/năm (và chỉ giảm nhẹ vào năm 2020 do tình hình Covid- 19). Thất thu thuế TTĐB năm 2018 của Malaysia lên tới 4,8 tỉ RM.

Tại một nước Đông Nam Á khác là Thái Lan, thuế suất thuốc lá không hợp lý được cho là đã làm giảm nguồn thu thuế thuốc lá của Chính phủ khoảng 23 tỉ baht và doanh số bán hàng đã giảm đáng kể.

Kết quả phân tích thực tế việc tránh thuế thuốc lá ở Thái Lan năm ngoái cho thấy doanh thu thuế thuốc lá lên tới 70 tỉ baht, trong đó doanh thu thuế bị thất thoát do hàng hóa bất hợp pháp ước tính khoảng 23 tỉ baht, tương đương 25% tổng doanh thu thuế thuốc lá. Phân tích cho thấy năm 2023 số lượng thuốc lá lậu đã tăng 22,3% so với năm 2022, và trước đó tăng 15,5% vào năm 2022 so với năm 2021. Doanh thu từ nguồn thu từ thuốc lá hợp pháp sụt giảm đã làm giảm 50% lượng thuốc lá thu mua từ nông dân trong ba năm, làm giảm thu nhập của 500.000 nông dân.

Và vấn đề tại Việt Nam

Được biết ngoài thuế TTĐB, ngành thuốc lá tại Việt Nam phải chịu thêm thuế nhập khẩu, thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập doanh nghiệp, đồng thời phải thực hiện các nghĩa vụ đóng góp bắt buộc vào Quỹ “Phòng, chống tác hại của thuốc lá” và Quỹ “Phòng, chống buôn lậu thuốc lá điếu và chống sản xuất, buôn bán thuốc lá giả”, đóng phí xử lý chất thải 60 đồng/20 điếu và phí tem điện tử thuốc lá.

Trong khi đó, dù có những nỗ lực rất lớn từ các bộ, ngành và Chính phủ, tình hình buôn lậu vẫn chưa được cải thiện do đặc thù của Việt Nam có đường biên giới dài với các quốc gia láng giềng và diễn biến phức tạp của tình trạng buôn bán, vận chuyển thuốc lá lậu do lợi nhuận cực cao. Chính vì thế với đề xuất tăng thuế hiện nay của Bộ Tài Chính dẫn đến lo ngại lợi nhuận từ việc kinh doanh thuốc lá lậu sẽ trở nên hấp dẫn hơn, công tác ngăn chặn, xử lý thuốc là lậu sẽ phức tạp và tốn kém hơn.Vì vậy, nếu chính sách thuế TTĐB tạo ra thêm lợi thế cạnh tranh lớn về giá cho thuốc lá lậu thì việc kìm hãm sự gia tăng của thuốc lá lậu tại Việt Nam và giảm sản lượng tiêu thụ thuốc lá rất khó thực thi.

Dù các bộ, ngành và Chính phủ đã nỗ lực rất lớn nhưng tình hình vận chuyển, buôn lậu thuốc lá thời gian qua vẫn diễn biến phức tạp.

Chính sách thuế có sự liên hệ rất chặt chẽ các biến động về kinh tế, xã hội do tác động mạnh mẽ và trực tiếp lên các chủ thể liên quan. Bên cạnh việc thất thu cho ngân sách Nhà nước, nếu người tiêu dùng chuyển sang thuốc lá lậu với chất lượng không được kiểm soát sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy về sức khỏe, tăng gánh nặng chi phí y tế cho Nhà nước về lâu dài, và khiến mục tiêu hướng người tiêu dùng đến các sản phẩm thuốc lá chất lượng cao, giảm thiểu tác hại thuốc lá sẽ khó khăn hơn rất nhiều.

Vì vậy, theo nhiều chuyên gia, Bộ Tài chính và Chính phủ nên xem xét, cân nhắc mức bổ sung thuế tuyệt đối phù hợp hơn, đồng thời có lộ trình tăng thuế tuyệt đối hợp lí nhằm tránh tăng sốc sẽ gây nhiều hệ lụy.

Minh Hằng