Cần sớm ban hành chế tài xử lý vi phạm liên quan thuốc lá thế hệ mới

Ảnh minh họa.

Trong những năm gần đây, sự xuất hiện và lan rộng của thuốc lá thế hệ mới (gồm thuốc lá điện tử vape và thuốc lá nung nóng) đã trở thành một hiện tượng đáng lo ngại trong xã hội Việt Nam. Chính vì vậy, tại Kỳ họp thứ tám Quốc hội khóa XV vừa qua đã thông qua Nghị quyết số 173/2024/QH15 cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng các sản phẩm này từ ngày 1/1/2025 nhằm thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ trước những tác hại ngày càng rõ ràng của các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới.

Tuy nhiên, đến nay, sau hơn hai tháng kể từ khi Nghị quyết có hiệu lực, các chế tài xử phạt cụ thể vẫn chưa được ban hành. Điều này dẫn đến tình trạng người sử dụng và kinh doanh thuốc lá thế hệ mới gần như chưa phải đối mặt với bất kỳ hình phạt nào, tạo ra một khoảng trống pháp lý đáng lo ngại.

Nghị quyết đã có, chế tài vẫn chờ

Nghị quyết 173/2024/QH15 được thông qua với sự đồng thuận cao của Quốc hội, phản ánh nhận thức chung về những nguy cơ mà các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, đặc biệt là thuốc lá điện tử (vape) mang lại. Bởi các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng, dù được quảng bá là “an toàn hơn thuốc lá truyền thống” hay “công cụ hỗ trợ cai nghiện”, thuốc lá thế hệ mới vẫn chứa nicotine, một chất gây nghiện mạnh, cùng một số hợp chất độc hại như formaldehyde, acetaldehyde dù hàm lượng có thể thấp hơn so với thuốc lá điếu nhưng vẫn có khả năng gây tổn thương phổi, tim mạch và ung thư.

Đặc biệt, tình trạng người dùng bổ sung thêm các chất ma túy, hướng thần trong tinh dầu vape đã khiến vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn, đe dọa trực tiếp đến sức khỏe và tương lai của giới trẻ. Qua điều tra của Bộ Y tế tại 34 tỉnh, thành phố năm 2020 cho thấy, tỷ lệ sử dụng vape ở người trưởng thành từ 15 tuổi trở lên tăng 18 lần từ 0,2% năm 2015 lên 3,6% năm 2020, trong đó tập trung cao nhất ở nhóm tuổi từ 15-24 tuổi. Năm 2023, có 1.234 người liên quan tới thuốc lá điện tử phải điều trị.

Do đó, với quyết định cấm hoàn toàn các hoạt động liên quan đến thuốc lá thế hệ mới là một tuyên bố mạnh mẽ, đưa Việt Nam trở thành quốc gia thứ 6 trong khu vực ASEAN (cùng Thái Lan, Singapore, Lào, Brunei và Campuchia) thực hiện chính sách này. Nghị quyết không chỉ dừng ở việc cấm sản xuất và kinh doanh, mà còn mở rộng sang các hành vi chứa chấp, vận chuyển và sử dụng, một phạm vi điều chỉnh toàn diện nhằm triệt tiêu nguồn cung lẫn cầu.

Tuy nhiên, một thực tế đáng chú ý là dù Nghị quyết đã có hiệu lực từ đầu năm 2025, nhưng các chế tài xử phạt cụ thể vẫn đang trong giai đoạn dự thảo. Hiện nay, Bộ Y tế mới chỉ đề xuất sửa đổi, bổ sung Nghị định 117/2020/NĐ-CP về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực y tế.

Theo dự thảo, mức phạt tiền từ 1-2 triệu đồng được đề xuất cho hành vi chứa chấp, sử dụng thuốc lá điện tử, với mức phạt gấp đôi nếu tái phạm, kèm theo hình thức tịch thu tang vật. Đối với các hành vi sản xuất, kinh doanh, tàng trữ, vận chuyển, quảng cáo mức phạt tiền từ 50 triệu đến 300 triệu đồng hoặc phạt tù từ 6 tháng đến 3 năm.

Dẫu vậy, những quy định này chưa được ban hành chính thức, dẫn đến tình trạng lực lượng chức năng chưa thể áp dụng để xử lý vi phạm. Do đó, thực tế sau hơn hai tháng kể từ khi lệnh cấm có hiệu lực, tình trạng buôn bán và sử dụng thuốc lá điện tử tại Việt Nam dẫu không còn bày bán công khai như trước, nhưng trên các nền tảng mạng xã hội như: Facebook, TikTok hay các nhóm kín, các bài đăng quảng cáo “pod vape giá rẻ”, “ship pod vape 24h” vẫn nhan nhản.

Các cửa hàng kinh doanh, dù đã đóng cửa, giảm số lượng so với trước khi lệnh cấm có hiệu lực, nhưng vẫn âm thầm hoạt động dưới hình thức “bán chui” hoặc chuyển sang giao dịch online. Cùng với đó, tại nhiều tuyến phố ở Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh hay các đô thị lớn, không khó để bắt gặp cảnh giới trẻ vô tư sử dụng pod, vape mà không hề lo ngại bị xử phạt.

Lực lượng Quản lý thị trường thành phố Hà Nội xử lý vi phạm liên quan đến hoạt động kinh doanh thuốc lá điện tử tại một cửa hàng trên địa bàn.

Bên cạnh đó, các hoạt động buôn lậu thuốc lá điện tử vẫn diễn ra phức tạp do nhu cầu của người dùng vẫn có. Theo báo cáo của Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương) cho biết, mỗi năm Việt Nam tiêu thụ khoảng 100 tỷ điếu thuốc lá, trong đó khoảng 20% là thuốc lá nhập lậu. Riêng với mặt hàng thuốc lá điện tử, trong thời gian vừa qua, chỉ tính riêng lực lượng Quản lý thị trường cả nước đã tiến hành kiểm tra, phát hiện và xử lý 1.000 vụ vi phạm liên quan đến mặt hàng thuốc lá thế hệ mới, xử phạt vi phạm hành chính 3,6 tỷ đồng, với trị giá hàng hóa vi phạm 6,2 tỷ đồng.

Rõ ràng, khi chế tài chưa được ban hành, Nghị quyết dù có ý nghĩa lớn về mặt chính sách, nhưng vẫn chưa đủ sức răn đe để thay đổi thực tế. Khi không có các biện pháp hữu hiệu đi kèm ban hành chế tài xử lý, nếu kéo dài tình trạng này có thể sẽ tạo ra một khoảng trống trong chính sách, dẫn tới các hoạt động buôn lậu sản phẩm thuốc lá thế hệ mới tiếp tục tăng mạnh. Điều này vừa gây thất thu thuế, vừa gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe của người dân do sử dụng các sản phẩm không rõ nguồn gốc, chất lượng.

Hướng tới một môi trường không khói thuốc

Thực tế hiện nay tại một số nước trong khu vực ASEAN như Singapore hay Thái Lan đều đã ban hành lệnh cấm thuốc lá điện tử từ rất lâu nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng, hướng tới một môi trường không khói thuốc lá. Tuy nhiên, hiệu quả không như mong đợi khi tình trạng sử dụng và buôn bán trái phép vẫn tăng cao.

Trong đó, Thái Lan là một trong những quốc gia tiên phong trong khu vực áp dụng chính sách kiểm soát nghiêm ngặt thuốc lá nói chung và cấm các thiết bị thuốc lá điện tử nói riêng từ năm 2014. Nhưng đến nay, sau hơn 10 năm thực thi, Thái Lan đang đối diện với tình trạng sử dụng và buôn lậu các sản phẩm này ngày càng gia tăng, mặc dù chính phủ nước này ban hành mức xử phạt rất cao, phạt tiền gấp 4 lần giá trị hàng hóa, phạt tù lên tới 10 năm hoặc áp dụng cả hai.

Tuy mức xử phạt rất nặng và bị cấm hoàn toàn, nhưng trong một chuyến công tác tại Thái Lan hồi đầu tháng 3 vừa qua, khảo sát thực tế của phóng viên tại một số khu phố như: Nana, Asok, Huay Kwang hoặc các khu chợ sầm uất Chatuchak, Bangsue (thủ đô Bangkok) cho thấy, việc buôn bán thuốc lá thế hệ mới vẫn diễn ra. Đặc biệt, vape vẫn xuất hiện tràn lan trên thị trường chợ đen, các cửa hàng nhỏ lẻ và đặc biệt là qua các kênh bán hàng online.

Một số sản phẩm thuốc lá điện tử đang được bày bán tại một gian hàng trong khu chợ Bangsue tại Thủ đô Bangkok (Thái Lan).

Trước thực trạng trên, Chính phủ Thái Lan hiện đang đối diện với quyết định khó khăn trong việc có nên giữ lại lệnh cấm như hiện nay hay cân nhắc đề xuất các biện pháp thay thế khác bên cạnh lệnh cấm các sản phẩm thuốc lá điện tử. Bởi khi không có biện pháp kiểm soát hiệu quả, sẽ càng khiến các sản phẩm nhập lậu gia tăng, tình trạng người dân sử dụng không giảm đi mà còn khiến ngân sách nhà nước thất thu lớn.

Phải khẳng định một lần nữa, Nghị quyết 173/2024/QH15 của Quốc Hội ban hành nhằm cấm thuốc lá điện tử là một bước tiến lớn, thể hiện tầm nhìn và trách nhiệm của Việt Nam trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, các bộ, ngành liên quan cần nhanh chóng hành động quyết liệt trình Chính phủ ban hành các văn bản dưới luật, cụ thể hóa chế tài xử phạt đối với tất cả các hành vi liên quan đến thuốc lá điện tử đến từng đối tượng cụ thể.

Cùng với đó, các lực lượng chức năng từ công an, quản lý thị trường đến hải quan cần có những giải pháp mạnh ngăn chặn việc buôn bán thuốc lá mới từ các cửa khẩu cũng như tại các điểm bán nội địa. Đặc biệt, cần tham khảo các quốc gia đã cấm trước đó để có biện pháp hiệu quả hơn.

Kinh nghiệm của Thái Lan cho thấy, nếu chỉ tập trung xử lý bề nổi mà bỏ qua các “đầu nậu” lớn, thị trường chợ đen sẽ tiếp tục phát triển. Việc phối hợp với các nền tảng mạng xã hội như: Facebook, TikTok để xóa bỏ quảng cáo và giao dịch online cũng là một bước đi cần thiết.

Cuối cùng, quan trọng nhất là công tác truyền thông cần được triển khai thường xuyên, nhiều hình thức nhằm thay đổi hành vi, thói quen của người dùng, giúp người dân hiểu rõ sự nguy hiểm của thuốc lá điện tử; có các biện pháp phòng ngừa việc sử dụng thuốc lá nói chung và thuốc lá mới nói riêng ngay từ trong các trường học. Có như vậy mới tạo ra một môi trường sống thực sự trong lành, không khói thuốc và thế hệ trẻ được bảo vệ khỏi mối nguy từ thuốc lá điện tử.

TRUNG KHÚC